The “Statue of Lord Byron” by Georgios Vitalis in the Achilleion

By Megakles Rogakos, MA MA PhD

The Achilleion (1889-1892) is one of the most famous royal villas in Europe and perhaps the most important attraction of Corfu. It is located in the settlement of Gastouri, about 10 km south of the old town. The villa was built on the site of the Brailas country villa by Elisabeth, Empress of Austria (1837-1898) as her winter palace (this was the season she chose to get away from Vienna) in a classic design by the Italian architects Raffaele Caritto (1844-1911) and Antonio Landi. Out of her love for Homer, she dedicated the mansion to Achilles, the protagonist of the Iliad. In due course she enriched the courtyard of the villa with statues from ancient Greek mythology.

At one point in the courtyard, where a path begins for the forest that extends to the sea, is presented the “Statue of Lord Byron”, a work of Georgios Vitalis (1838-1901), who was a great sculptor of Greek neoclassicism. This artist was contemporary and competed artistically with both Yannoulis Chalepas (1851-1938) and Dimitrios Filippotis (1839-1919) (Stefanidis 2006:69). He was born in Tinos, the son of a folk craftsman. He studied with a scholarship at the Royal Academy of Fine Arts in Munich under the tutelage of Max von Widnmann (1812-1895) from 1865 to 1870.

Elisabeth brought this statue to the Achilleion because of her adoration of the great philhellene poet, many of whose poems she translated into German. In fact, in 1888 she had travelled to Missolonghi to visit the site where the poet breathed his last, the  martyric house that Christos Kapsalis blew up on the night of the Exodus on 10 April 1826. In addition, in the Garden of Heroes, there, she saw the “Statue of Byron” that Vitalis created from 1872, when he received the assignment, until 1881, when this monument was unveiled. The poet stands upright and his head turns diagonally away in a gesture of reverie. He is elegantly dressed in the style of an English dandy and in his left hand he is holding a rolled parchment, apparently of his work. The fact is that Elisabeth was so dazzled by the beauty and technical perfection of the work that she commissioned the artist, who was highly regarded in the art world, to create another version of it.

Thus Vitalis created another version of the statue of the poet. His work was obviously inspired by the famous “Statue of Lord Byron” created by the Danish sculptor Bertel Torvaldsen in Rome from 1831 to 1834. It should be noted that this sculptor was duly considered the preeminent sculptor after the death of Canova (1757-1822) and his studio in Rome was a site of pilgrimage for his many devotees. George Gordon, Lord Byron (1788-1824), the leading figure of British Romanticism, had sat for a marble bust by him in his studio in 1817 (now in the Torvaldsens Museum, Copenhagen). It is possible that Vitalis had studied the statue on the spot, at the Wren Library of Trinity College, Cambridge, in 1883, when the Prime Minister of Greece, Charilaos Trikoupis, sent him to England at the expense of the state to create the statue of his counterpart William Gladstone (Sochos 1929:86). In any case, the form of this work was spread by its engraved representations. The bard, dressed in his typical romantic attire, sits on the debris of a Greek temple, with his left foot resting on a fragment of a fallen column. He holds the book inscribed “Childe Harold” in one hand and a stylus in the other, the tip of which is thoughtfully touching the chin, while his head turns thoughtfully away. The composition depicts a moment of contemplation and calm, a serene portrait in stark contrast to the intense and turbulent life he lived. Discreetly on the ground, a human skull appears, a characteristic romantic prop of the message “memento mori” (remember that you must die).

Vitalis’ “Statue of Lord Byron” is a genuine and original creation, which eloquently depicts the poet with unparalleled technical skill, stylistic elegance and psychographic power. Crafted from fine-grained white marble, it portrays the poet to personify with idealistic naturalism the highest moment of intellectual creation – the inspiration. The poet is seated on a neoclassical throne and rests his body on its back. One hand supports his slightly bent head, while the other holds the manuscript pages firmly on his outstretched knee. His body is covered with a cloak that reveals his lace sleeves and collar and high-heeled shoes. At the rear of the composition, the rich folds of the cloak open to reveal under the throne the books he published with a definite reference to the poems “The Giaour” (1813), “The Bride of Abydos”, (1813), “The Corsair” (1814), “The Siege of Corinth” (1816), “Childe Harold’s Pilgrimage” (1818) and “Don Juan” (1819-1824).

Unfortunately, due to the bad luck of Elisabeth, who was assassinated by an anarchist in Geneva in 1898, and the unfortunate management of her villa, whose ownership passed to the Greek state from 1929, when it became deserted, until it operated as a casino from 1962 to 1984, movable objects either disappeared or fell into obscurity. Specifically, the statue of Byron was forgotten and from time to time its creation was attributed to Italian and even Corfiot artists, but without identification, as the work is unsigned. From 2016, when the Achilleion was turned into a museum, the building and the works of art began to receive due attention. Thus, the attribution of the work to Vitalis has now been restored. In addition, its weathered surface was exemplarily conserved by a special workshop of the Ministry of Culture in 2021.

The love of the Greeks for Byron, both for his philhellenic action and for the romantic style he represented, is a matter of fact. Indeed, Ioannis A. Vitalis, in 1879, created his own version of the poet, a bust inspired by the statue made by his cousin. Even George created an additional bust of the poet from 1895 to 1901, when he was working in Alexandria, Egypt, which is kept in the Community Council Hall of Alexandria (Nobilakis 2009:126). The words that Byron addressed to Samuel Barff, who wrote a letter on 10 March 1824 to advise him to leave the Missolonghian wet climate and stay at his house in Zante, are very emotional: “I cannot quit Greece while there is a chance of my being of even supposed utility; there is a stake worth millions such as I am; and while I can stand at all—I must stand by the cause” (Byron 1827:xxxvi / Lord Byron 1980-1993). The result, however, was that he was ultimately defeated by his shaken health and the hardships of his stay there. He died in Missolonghi on 19 April 1824, at 6 pm. When the news of his death reached Tinos, it is recorded that the bells of Evangelistria rang mournfully. The national poet Dionysios Solomos, devastated by his loss, wrote his famous “Ode to the death of Lord Byron” (from the long poem, here is a characteristic exceprt of stanzas 1 and 137: “Freedom, for a while / stop hitting with the sword / now sway and cry / for Byron’s body […] Listen Byron, with what wailing / the homeland of the Greeks / greets you, / cry, cry, Freedom”). With its recent restoration, the statue of the poet in the Achilleion hopes to become a universal attraction for the art-loving world.

Athens, 18 September 2021

BIBLIOGRAPHY

•   Lord Byron, The Complete Poetical Works, ed. Jerome J. McGann (7 vols.), Oxford, UK: Clarendon, 1980-1993.

•   Byron, George Gordon. The Works of Lord Byron. Paris, FR: A. & W. Galignani, 1827.

•   Nobilakis, Ilias V. Sculptors from Tinos in Egypt (Cairo – Alexadnria), 19th-20th Century. Athens, GR: Cultural Foundation of Tinos, 2009.

•   Sochos, Xenophon. Album of Greek Artists. Nikiforos Lytras 1832-1904. Athens, GR: Paraskevas Leonis Press, 1929.

•   Stefanidis, Manos and Dora Fotopoulou. The Awakening: Tinian Artists in the Transition from the Folk to the Scholarly. Tinos, GR: Cultural Foundation of Tinos, 2006.

APPENDIX

Georgios Vitalis (Tinos, 1838- Alexandria, 1901)

By Xenophon Sochos

Another prominent sculptor is Georgios Vitalis, who was born in the prosperous village of Ysternia of Tinos, the village where the most prominent artists of modern Greece also saw the light of day, such as Lazaros Sochos, the four Fytalis brothers, Iakovos Malakates, Ioannis Andreou Vitalis, Antonios Sochos. At the age of fifteen, Vitalis was hired by his father who worked in Smyrna as an architect, to help him with his work. But the restless spirit of Vitalis, in line with higher ideals, impelled him to leave after a little while his father and construction work and secretly go to Athens where his cousin Georgios Fytalis, then a professor of sculpture at the Polytechnic, held a distinguished marble sculpture workshop. Spending half the time of the day in this workshop, as a salaried craftsman, to earn a living, since the father did not send him not even a penny for his living expenses after his secret departure from Smyrna, while the other half at the Polytechnic where he was taught sculpture by his aforementioned cousin and professor, after seven years of study there, during which his talent as a probationary sculptor was brought out in such a way as to draw the special attention of his teacher and his fellow students, the young Vitalis managed to graduate with the first prize in his graduation exams.

This, as well as his reputation in the then narrow circle of artists as a rising artistic star, after that of Nikolaos Gyzis, a fellow student of Vitalis, was enough to be sent by the then great patron of Letters and Arts, Queen Amalia, in Munich of Germany, with a special letter of recommendation to the art-loving King of Bavaria, so that at her own expense he may attain excellence at the world-famous Munich Royal Academy of Fine Arts. And indeed, during his five years of study there, in which he won in the various competitions of the Academy the first prizes amidst so many German and foreign fellow students, he justified the expectations of the art-loving Ruler, so that he was also honoured with the high-ranking medal by King Ludwig and be requested by his Highness to remain in Munich and practice his work there, especially after getting married to the daughter of Baron von Spruner, a trusted doctor of King Otto, in whose house he remained as a boarder, in fact a marriage to which the King contributed in order to keep Vitalis in Munich.

But Vitalis, unlike Gyzis, despite listening to the same recommendations of that art-loving King and because of this and through his value managing to occupy the chair of the Professor of Painting in this Academy in which he studied and thus shine, overwhelmed by the desire to return to his native land and work in Greece, did not heed the King’s recommendations, which if embraced, would surely lead him to securely occupy the other chair in the Academy, that of the Professor of Sculpture. With the intention of settling in Athens, he passed through Syros, where the great Dimitrios Vafeiadakis was then mayor, who saw in the face of Vitalis the man that would aid him in the majestic plans for the city of Hermes, convinced him to remain in Syros and commissioned along with other art-loving Syrians to construct various works, which actually adorned Hermoupolis. During his thirty years of residence in Syros, he ameliorated with majestic mausolea the city Cemetery, considered one of the first in the East, the Squares with statues and the Temples with works of art and especially iconostasia (altarpieces) of great value, amongst which the one of Agios Nikolaos is considered as the most eminent and beautiful in Greece.

Orpheus, Paris, Theseus, Bacchis, Oedipus, Hector, Hermoupolis, Canaris, are life-size works for which he was awarded gold and silver medals at the exhibitions of Olympia, Rome and Paris and some of those of marble decorated halls as of the late Queen Olga, Sofia Trikoupi and Stefanos Skouloudis. But also other cities of the liberated and enslaved Greece where Vitalis’ reputation as a qualified sculptor extended, commissioned works of great value, as well as many busts of heroes of the struggle and glorious statesmen, always assisted by his brother Ioannis, also an eminent sculptor, he performed very conscientiously, overlooking as a true artist his personal gain in favour of the cause.

Whenever he took part in competitions he was always awarded. However, the true awards were his works, by which he became victorious. “Hermoupolis” in Syros, “Byron” in Missolonghi, “Kanaris” in Romania, “Gladston” in Athens, “Averoff” in Egypt, are statues that he undertook after competition, and the latter, after an international one in Alexandria amongst more than 20 Greek and European artists. Vitalis was summoned twice, first by Epameinondas Deligiorgis and then by Charilaos Trikoupis, who especially appreciated and loved him, to be appointed professor of Sculpture at the Polytechnic, but Vitalis by his modest nature rejected the appointment. A characteristic of the preference, which the late Trikoupis nurtured for Vitalis was that in everything concerning art, he sought his opinion, and the fact that he sent him at the expense of the State deliberately to England by the side of Gladstone after a recommendation letter to him so that he may represent in situ the “Great Elder” with the statue that adorns the precinct of the National University; and Gladston was so enchanted by the conversation and the innocence of Vitalis, in whose face he distinguished – as he confessed – the classical type of an ancient Greek figure, so that not only did he put him up for three months in his summer mansion and honoured him with exquisite and rich gifts, but also until his death he kept correspondence with him, especially in the Homeric dialect. Vitalis’ artistic demon was appreciated only in Greece, but also abroad his reputation extended as a distinguished sculptor. King Umberto of Italy, as President of the Institute of Fine Arts in Rome, awarded to him the Diploma of Honorary Member of the Institute, an honour awarded only to prominent artists. This is, in short, the life of Vitalis, who died early, while executing the magnificent Averoff Mausoleum in front of the Athens Cemetery, and still in the stage of artistic prosperity. Gladston, after the completion of the statue, said with admiration to its creator: “Fine sculptor Vitalis, your work is worthy of the best works of the great sculptures of your ancient country Greece” and the English press made a citation that the work is worthy of the great fame of the artist Georgios Vitalis.

[Xenophon Sochos, Album of Greek Artists. Nikiforos Lytras 1832-1904. Athens, GR: Paraskevas Leonis Press, 1929, pp 85-86.]

Ο «Ανδριάντας του Λόρδου Μπάιρον» από τον Γεώργιο Βιτάλη στο Αχίλλειον

Του Μεγακλή Ρογκάκου, MA MA PhD

Το Αχίλλειον (1889-1892) είναι μία από τις γνωστότερες βασιλικές επαύλεις της Ευρώπης και ίσως το σημαντικότερο αξιοθέατο αρχιτεκτόνημα της Κερκύρας. Βρίσκεται στον οικισμό Γαστούρι, περίπου 10 χλμ νοτίως της παλαιάς πόλης. Την έπαυλη ανήγειρε στη θέση της εξοχικής βίλλας Βράιλα η Ελισάβετ, Αυτοκράτειρα της Αυστρίας (1837-1898) ως χειμερινό ανάκτορό της (αυτή ήταν η εποχή που επέλεγε να ξεφεύγει από τη Βιέννη) σε κλασσικό σχέδιο από τους Ιταλούς αρχιτέκτονες Ραφαέλε Καρίττο (1844-1911) και Αντόνιο Λάνντι. Από την αγάπη της για τον Όμηρο, αφιέρωσε την έπαυλη στον Αχιλλέα, πρωταγωνιστή της Ιλιάδας. Εν καιρώ πλούτισε τον περίβολο της έπαυλης με αγάλματα από την αρχαία ελληνική μυθολογία.

Σε ένα σημείο του περιβόλου, όπου ξεκινά ένα μονοπάτι για το δάσος που εκτείνεται μέχρι τη θάλασσα, παρουσιάζεται ο «Ανδριάντας του Λόρδου Μπάιρον», έργο του Γεωργίου Βιτάλη (1838-1901), που υπήρξε σπουδαίος γλύπτης του ελληνικού νεοκλασικισμού. Ο εν λόγω καλλιτέχνης συμπορεύτηκε χρονικά και ανταγωνίστηκε καλλιτεχνικά τόσο με τον Γιαννούλη Χαλεπά (1851-1938) όσο και με τον Δημήτριο Φιλιππότη (1839-1919) (Στεφανίδης 2006:69). Γεννήθηκε στην Τήνο, υιός λαϊκού τεχνίτη. Σπούδασε με υποτροφία στη Βασιλική Ακαδημία Καλών Τεχνών του Μονάχου με δάσκαλο τον Μαξ φον Βίντενμαν (1812-1895) από το 1865 έως το 1870.

Η Ελισάβετ έφερε το συγκεκριμένο άγαλμα στο Αχίλλειον λόγω της λατρείας της για τον μεγάλο φιλέλληνα ποιητή, του οποίου πολλά ποιήματα μετέφρασε στη γερμανική γλώσσα. Μάλιστα, το 1888 είχε ταξιδέψει στο Μεσολόγγι για να επισκεφτεί τον τόπο όπου ο ποιητής άφησε την τελευταία του πνοή, το μαρτυρικό σπίτι που ανατίναξε ο Χρήστος Καψάλης το βράδυ της Εξόδου στις 10 Απριλίου 1826. Επιπλέον στον Κήπο των Ηρώων, εκεί, είδε και τον «Ανδριάντα του Μπάιρον» τον οποίο φιλοτέχνησε ο Βιτάλης από το 1872, που έλαβε την ανάθεση, έως το 1881, που αποκαλύφθηκε το εν λόγω μνημείο. Ο ποιητής στέκεται όρθιος και η κεφαλή του στρέφεται διαγωνίως σε ένδειξη ονειροπόλησης. Είναι ντυμένος κομψά σε ύφος αγγλικού δανδή και στο αριστερό χέρι κρατά τυλιγμένη περγαμηνή προφανώς έργου του. Γεγονός είναι ότι η Ελισάβετ θαμπώθηκε τόσο από το κάλλος και τη τεχνική αρτιότητα του έργου ώστε να αναθέσει στον καλλιτέχνη, που έχαιρε εξαιρετικής εκτίμησης στον κόσμο της τέχνης, να φιλοτεχνήσει μία άλλη εκδοχή του.

Έτσι ο Βιτάλης φιλοτέχνησε έναν διαφορετικό ανδριάντα του ποιητή. Εμφανώς εμπνεύσθηκε το έργο του από τον περίφημο «Ανδριάντα του Λόρδου ι» που είχε φιλοτεχνήσει ο Δανός γλύπτης Μπέρτελ Τόρβαλντσεν από το 1831 έως το 1834. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι αυτός ο γλύπτης θεωρήθηκε δεόντως ο εξέχων γλύπτης μετά το θάνατο του Κανόβα (1757-1822) και το ατελιέ του στη Ρώμη ήταν τόπος προσκυνήματος για τους πολλούς πιστούς του. Ο Τζορτζ Γκόρντον, Λόρδος Μπάιρον (1788-1824), η κορυφαία μορφή του βρετανικού ρομαντισμού, είχε καθίσει για μια μαρμάρινη προτομή από αυτόν στο εργαστήριό του το 1817 (τώρα στο Μουσείο Τόρβαλντσεν στην Κοπεγχάγη). Είναι πιθανόν ο Βιτάλης να είχε μελετήσει τον ανδριάντα επί τόπου, στη Βιβλιοθήκη Ρεν του Κολεγίου Τρίνιτι στο Κέιμπριτζ, το 1883, όταν ο Πρωθυπουργός της Ελλάδας, Χαρίλαος Τρικούπης, τον απέστειλε στην Αγγλία δαπάναις του κράτους προκειμένου να φιλοτεχνήσει τον ανδριάντα του ομολόγου του Γουίλιαμ Γκλάντστοουν (Σώχος 1929:86). Σε κάθε περίπτωση, η μορφή του εν λόγω έργου διαδόθηκε και από χαρακτικές αναπαραστάσεις του. Ο λογοτέχνης, ντυμένος με την τυπική ρομαντική του ενδυμασία, κάθεται στα συντρίμμια ενός ελληνικού ναού, με το αριστερό του πόδι να στηρίζεται σε ένα θραύσμα πεσμένου στήλου. Κρατά το βιβλίο που αναγράφεται «Τσάιλντ Χάρολντ» στο ένα χέρι και στο άλλο μία γραφίδα που η άκρη της αγγίζει στοχαστικά το πηγούνι, με την κεφαλή του στραμμένη στο πλάι. Η σύνθεση απεικονίζει μία στιγμή περισυλλογής και ηρεμίας, μία γαλήνια προσωπογραφία σε μεγάλη αντίθεση με την έντονη και ταραγμένη ζωή που βίωσε. Διακριτικά στο έδαφος του φόντου κάνει την εμφάνισή του ένα ανθρώπινο κρανίο, χαρακτηριστικό ρομαντικό σκηνικό του μηνύματος «μνήσθητι τον θάνατον».

Ο «Ανδριάντας του Λόρδου Μπάιρον» του Βιτάλη είναι ένα γνήσιο και πρωτότυπο δημιούργημα, που απεικονίζει εύγλωττα τον ποιητή με απαράμιλλη τεχνική δεξιοτεχνία, υφολογική κομψότητα και ψυχογραφική δύναμη. Φιλοτεχνημένο από λεπτόκοκο πάλευκο μάρμαρο, απεικονίζει τον ποιητή για να προσωποποιήσει με ιδεαλιστικό νατουραλισμό την υψίστη στιγμή της πνευματικής δημιουργίας – την έμπνευση. Ο ποιητής είναι καθισμένος σε νεοκλασσικό θρόνο και βασίζει το σώμα του παραμάσχαλα στην πλάτη του. Το ένα χέρι στηρίζει την ελαφρώς γερτή κεφαλή του, ενώ το άλλο κρατά σταθερά τις χειρόγραφες σελίδες επάνω στο προτεταμένο γόνατό του. Το σώμα του είναι καλυμμένο με μανδύα που αποκαλύπτει τα δαντελένια μανίκια και κολάρο και τα ψηλοτάκουνα υποδήματά του. Στο πίσω μέρος της σύνθεσης, η πλούσιες πτυχώσεις του μανδύα ανοίγουν για να αποκαλύψουν κάτω από τον θρόνο τα βιβλία που εξέδωσε με βέβαιη αναφορά στα ποιήματα «Ο Γκιαούρης» (1813), «Η Νύφη της Αβύδου» (1813), «Ο Κουρσάρος» (1814), «Η Πολιορκία της Κορίνθου» (1816), «Το Προσκύνημα του Τσάιλντ Χάρολντ» (1818) και «Δον Ζουάν» (1819-1824).

Δυστυχώς, λόγω της κακής τύχης της Ελισάβετ, που δολοφονήθηκε από αναρχικό στη Γενεύη το 1898, και της ατυχούς διαχείρησης της έπαυλής της, η ιδιοκτησία της οποίας πέρασε στο ελληνικό δημόσιο από το 1929 οπότε και ερημώθηκε, μέχρι που λειτούργησε ως καζίνο από το 1962 έως το 1984, τα κινητά αντικείμενα είτε εξαφανίστηκαν είτε έπεσαν σε αφάνεια. Συγκεκριμένα, ο ανδριάντας του Μπάιρον λησμονήθηκε και κατά καιρούς η δημιουργία του αποδόθηκε σε Ιταλούς, ακόμη και Κερκυραίους καλλιτέχνες, χωρίς όμως να υπάρξει ταυτοποίηση, καθώς το έργο είναι ανυπόγραφο. Από το 2016 που το Αχίλλειον μετατράπηκε σε μουσείο, το κτίριο και τα έργα τέχνης άρχισαν να τυγχάνουν της δέουσας προσοχής. Έτσι, η απόδοση του έργου στον Βιτάλη έχει τώρα αποκατασταθεί. Επιπλέον, η πολυκαιρισμένη του επιφάνεια συντηρήθηκε υποδειγματικά από ειδικό συνεργείο του Υπουργείου Πολιτισμού το 2021.

Η αγάπη των Ελλήνων για τον Μπάιρον, τόσο για τη φιλελληνική δράση του όσο και για το ρομαντικό ύφος που αντιπροσώπευε, είναι δεδομένη. Μάλιστα, ο Ιωάννης Α. Βιτάλης, το 1879, φιλοτέχνησε τη δική του εκδοχή του ποιητή, μία προτομή εμπνευσμένη από το ανδριάντα που διεκπεραίωνε ο εξάδελφός του. Ακόμη και ο Γεώργιος φιλοτέχνησε μία επιπλέον προτομή του ποιητή στο διάστημα από το 1895 έως το 1901, όταν εργαζόταν στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, η οποία φυλάσσεται στην Αίθουσα του Κοινωτικού Συμβουλίου Αλεξανδρείας (Νομπιλάκης 2009:126). Υπερτάτη συγκίνηση εγείρουν τα λόγια που απηύθυνε ο Μπάιρον στον Σάμιουελ Μπαρφ, ο οποίος έγραψε μια επιστολή στις 10 Μαρτίου 1824 για να τον συμβουλέψει να φύγει από το υγρό μεσολογγίτικο κλίμα και να μείνει στο σπίτι του στη Ζάκυνθο, είναι πολύ συναισθηματικά: «Δεν μπορώ να εγκαταλείψω την Ελλάδα ενώ υπάρχει μία πιθανότητα να είμαι ακόμη και υποτιθεμένης χρησιμότητας· υπάρχει ένας σκοπός αξίας εκατομμυρίων ανθρώπων σαν και εμένα· και εάν μπορώ να σταθώ σε οποιοδήποτε βαθμό — πρέπει να σταθώ πιστός στον σκοπό» (Μπάιρον 1827:xxxvi / Λόρδος Μπάιρον 1980-1993). Το αποτέλεσμα όμως υπήρξε να ηττηθεί τελικά από την κλονισμένη υγεία του και τις κακουχίες της διαμονής του. Πέθανε στο Μεσολόγγι στις 19 Απριλίου 1824, στις 6 το απόγευμα. Όταν η είδηση για τον θάνατό του έφτασε στην Τήνο, είναι καταγεγραμμένο ότι οι καμπάνες της Ευαγγελιστρίας κτυπούσαν πένθιμα. Ο εθνικός ποιητής Διονύσιος Σολωμός, συντετριμένος από την απώλειά του, έγραψε την ονομαστή του «Ωδήν εις τον θάνατον του Λορντ Μπάιρον» (από το μακρύ ποίημα παρατίθεται χαρακτηριστικά η στροφή 1 και 137: «Λευτεριά, γιὰ λίγο πάψε / νὰ χτυπᾶς μὲ τὸ σπαθί. / Τώρα σίμωσε καὶ κλάψε / εἰς τοῦ Μπάιρον τὸ κορμί. […] Ἄκου, Μπάιρον, πόσον θρῆνον κάνει, ἐνῶ σὲ χαιρετᾶ, ἡ πατρίδα τῶν Ἑλλήνων. Κλαῖγε, κλαῖγε, Ἐλευθεριά.»). Με την πρόσφατη αποκατάστασή του, ο ανδριάντας του ποιητή στο Αχίλλειον ευελπιστείται να γίνει πόλος έλξης καθολικά για τον φιλότεχνο κόσμο.

Αθήνα, 18 Σεπτεμβρίου 2021

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

•   Λόρδος Μπάιρον, Τα Πλήρη Ποιητικά Έργα. Τζερώμ Τζ. ΜακΓκαν, εκ. (7 τόμοι), Οξφόρδη, UK: Κλάρεντον,1980-1993.

•   Μπάιρον, Τζωρτζ Γκόρντον. Τα Έργα του Λόρδου Μπάιρον. Παρίσι, FR: Α. & Γ. Γκαλινιανί, 1827.

•   Νομπιλάκης, Ηλίας Β. Τήνιοι Γλύπτες στην Αίγυπτο (Κάιρο – Αλεξάνδρεια), 19ος-20ός Αιώνας. Αθήνα, GR: Ίδρυμα Τηνιακού Πολιτισμού, 2009.

•   Στεφανίδης, Μάνος και Δώρα Φωτοπούλου. Η Αφύπνιση: Τήνιοι Καλλιτέχνες στη Μετάβαση από το Λαϊκό στο Λόγιο. Τήνος, GR: Ίδρυμα Τηνιακού Πολιτισμού, 2006.

•   Σώχος, Ξενοφών. Λεύκωμα Ελλήνων Καλλιτεχνών. Νικηφόρος Λύτρας 1832-1904. Αθήνα, GR: Τυπογραφείον Παρασκευά Λεώνη, 1929.

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ I

Γεώργιος Βιτάλης (Τήνος, 1838- Αλεξάνδρεια, 1901)

Του Ξενοφώντα Σώχου

Έτερος επιφανής γλύπτης είναι και ο Γεώργιος Βιτάλης, όστις εγεννήθη εις το εύανδρον χωρίον Υστέρνια της Τήνου, το χωρίον ένθα επίσης είδον το φως του ηλίου οι διαπρεπέστεροι καλλιτέχναι της νεωτέρας Ελλάδος, ως οι Λάζαρος Σώχος, οι τέσσαρες αδελφοί Φυτάλαι, ο Ιάκωβος Μαλακατές, ο Ιωάννης Ανδρέου Βιτάλης, ο Αντώνιος Σώχος. Δεκαπενταετής την ηλικίαν ο Βιτάλης παρελήφθη παρά του πατρός του εργαζομένου εν Σμύρνη ως αρχιτέκτονος, ίνα βοηθή τούτον εις τας εργασίας του. Αλλά το ανήσυχον πνεύμα του Βιτάλη, ρέπον εις υψηλότερα ιδανικά, παρώρμησε τούτον να εγκαταλείψη μετ᾽ου πολύ και πατέρα και οικοδομικάς εργασίας και να κατευθυνθή κρυφά εις Αθήνας ένθα ο εξάδελφός του Γεώργιος Φυτάλης, καθηγητής τότε της γλυπτικής εν τω Πολυτεχνείω, εκέκτητο και αξιόλογον εργαστήριο μαρμαρογλυπτικής. Κατανέμων τον ήμισυ χρόνον της ημέρας ο μικρός Βιτάλης εν τω εργαστηρίω τούτω, ως ημερομίσθιος τεχνίτης, ίνα πορίζηται τα προς το ζην, άτε του πατρός του μη αποστέλλοντος αυτώ ουδέ λεπτόν προς συντήρησιν μετά την κρυφίαν εκ Σμύρνης φυγήν του, το δε έτερον ήμισυ εν τω Πολυτεχνείω ένθα εδιδάσκετο την γλυπτικήν παρά του μνησθέντος εξαδέλφου του και καθηγητού, κατώρθωσε μετά επταετείς εν αυτώ σπουδάς καθ᾽ας το τάλαντον αυτού ως δοκίμου γλύπτου εξήχθη εις βαθμόν ώστε να προκαλέση και την ιδιαιτέραν προσοχή του καθηγητού του και την άμιλλαν των συσπουδαστών του, και να εξέλθη με πρώτον βραβείον κατά τα απολυτηρίου εξετάσεις του.

Τούτο δε, ως και η φήμη του εν τω στενώ τότε κύκλω των καλλιτεχνών ως ανατέλλοντος καλλιτεχνικού αστέρος, μετ᾽εκείνου του Νικολάου Γύζη συσπουδαστού του Βιτάλη, ήρκεσεν ώστε να αποσταλή παρά της τότε μεγάλης προστάτιδος των Γραμμάτων και Τεχνών, Βασιλίσσης Αμαλίας, εις Μόναχον της Γερμανίας, μετ᾽ιδιατέρας προς τον φιλότεχνον βασιλέα της Βαυαρίας συστατικής επιστολής, ίνα ιδίαις αυτής δαπαναις τελειοποιηθή εν τη παγκοσμίου φήμης καλλιτεχνική Βασιλική Ακαδημία του Μονάχου. Και πράγματι κατά τας πενταετείς εν αυτή σπουδάς του, καθ᾽ας έτυχεν εις διαφόρους διαγωνισμούς της Ακαδημίας των πρώτων βραβείων μεταξύ τόσων Γερμανών και ξένων συσπουδαστών του, εδικαίωσε τόσω τας προσδοκίας της φιλοτέχνου Ανάσσης, ώστε και δια του παρασήμου αξίας να τιμηθεί παρά του Βασιλέως Λουδοβίκου και να συστηθή αυτώ παρά του ιδίου, όπως παραμείνη εν Μονάχω και εξασκήση εκεί το έργο του, κατόπιν μάλιστα του γάμου ον συνήψε μετά της θυγατρός του Βαρώνου Φον Σπρούνερ, εμπίστου ιατρού του Βασιλέως Όθωνος, εις του οποίου τον οίκον ως οικότροφος παρέμενε, γάμου δε, εις ον τα μάλα ο Βασιλεύς εκείνος συνέβαλε προς τον σκοπόν όπως συγκρατήσει τον Βιτάλην εν Μονάχω.

Αλλά ο Βιτάλης, εν αντιθέση προς τον Γύζην, εισακούσαντα τας αυτάς συστάσεις του φιλοτέχνου εκείνου Βασιλέως και τούτω τω λόγω και δια της αξίας του κατορθώσαντος να καταλάβη και την έδραν του καθηγητού της Ζωγραφικής εν αυτή τη Ακαδημία εν η εσπούδασε και ούτω να διαλάμψη, διακαιόμενος υπό της επιθυμίας να επιστρέψη εις την γενέτειραν και να εργασθή εν Ελλάδι, δεν εισήκουσε τας συστάσεις του Βασιλέως, αίτινες γινόμεναι ασπασταί, θα ήγον αυτόν ασφαλώς εις την κατάληψιν της ετέρας εν τη Ακαδημία εκείνη έδρας, του καθηγητού Γλυπτικής. Με την πρόθεσιν να εγκατασταθή εις Αθήνας, διήλθεν εκ Σύρου, ένθα εδημάρχευε τότε ο μεγαλοπράγμων Δημήτριος Βαφειαδάκης, όστις διαβλέπων εν τω προσώπω του Βιτάλη τον άνθρωπον όστις θα τον συνέτρεχεν εις τα μεγαλεπήβολα δια την πόλιν του Ερμού σχέδιά του, τον κατέπεισε να παραμείνη εν Σύρω και τω ανέθεσ μετ᾽άλλων φιλοτέχνων Συρίων την κατασκευήν διαφόρων έργων, τα οποία όντως διεκόσμησαν την Ερμούπολιν. Καθόσον κατά την τριακονταετή εν Σύρω διαμονήν του, εκαλλώπισε δια μεγαλοπρεπών Μαυσωλείων, το Κοιμητήριον της πόλεως, θεωρούμενον τούτω τω λόγω εν των πρώτων της Ανατολής, τας Πλατείας δι᾽ανδριάντων, και τους Ναούς δια καλλιτεχνημάτων και ιδία εικονοστασίων (τέμπλων) μεγάλης αξίας, μεταξύ των οποίων το του Αγίου Νικολάου θεωρείται ως το εξοχώτερον και ωραιότερον εν Ελλάδι.

Ο Ορφεύς, ο Πάρις, ο Θησεύς, η Βακχίς, ο Οιδίπους, ο Έκτωρ, η Ερμούπολις, ο Κανάρης, είναι εις φυσικόν μέγεθος έργα ένεκα των οποίων ετιμήθη δια χρυσών και αργυρών μεταλλίων εν ταις εκθέσεσιν Ολυμπίων, Ρώμης και Παρισίων και τινά τούτων εκ μαρμάρου εκόσμησαν αιθούσας ως της αειμνήστου Βασιλίσσης Όλγας, της Σοφίας Τρικούπη και του Στεφάνου Σκουλούδη. Αλλά και άλλαι πόλεις της τε ελευθέρας και δούλης Ελλάδος εις ας είχε φθάσει η φήμη του Βιτάλη ως δοκιμωτάτου γλύπτου παρήγγειλαν αυτώ έργα μεγάλης αξίας ως και πλείστας προτομάς ηρώων του αγώνος και ενδόξων πολιτευτών, άτινα πάντα συμβοηθούντος και του αδελφού του Ιωάννου διαπρεπούς και τούτου ερμογλύφου, εξετέλει λίαν ευσυνειδήτως, παραβλέπων ως αληθής καλλιτέχνης το ίδιον συμφέρον απέναντι της ιδέας.

Οσάκις δε ελάμβανε μέρος εις διαγωνισμούς πάντοτε εβραβεύετο. Βραβεία δε αληθινά είναι αυτά τα έργα του, δι ᾽ων ενίκησε. Η «Ερμούπολις» εν Σύρω, ο «Βύρων» εν Μεσολογγίω, ο «Κανάρης» εν Ρουμανία, ο «Γλάδστων» εν Αθήναις, ο «Αβέρωφ» εν Αιγύπτω, εισίν ανδριάντες ων την κατασκευήν ανέλαβε κατόπιν διαγωνισμού, του τελευταίου δε, κατόπιν διεθνούς τοιούτου διεξαχθέντος εν Αλεξανδρεία μεταξύ 20 και πλέον ημετέρων τε και Ευρωπάιων καλλιτεχνών. Δις ο Βιτάλης εκλήθη το πρώτον υπό του Επαμεινώνδα Δεληγιώργη και κατόπιν υπό του Χαριλάου Τρικούπη, όστις ιδιατέρως τον εξετίμα και τον ηγάπα, ίνα διορισθή καθηγητής της Γλυπτικής εν τω Πολυτεχνείω, αλλά ο Βιτάλης φύσει μετρίοφρων απέκρουσε τον διορισμόν προτιμήσας την εν Σύρω αθόρυβον εργασίαν. Χαρακτηριστικόν δε της προτιμήσεως, ην ο αείμνηστος Τρικούπης έτρεφε προς τον Βιτάλην είναι ότι εν παντί αφορώντι την καλλιτεχνίαν, εζήτει την γνώμην αυτού, και το γεγονός ότι τον απέστειλε δαπάναις του Κράτους επίτηδες εις Αγγλίαν παρά τω Γλάδστωνι μετά συστακικής προς αυτόν επιστολής ίνα εκ του συνέγγυς απεικονίση τον «Μέγα Γέροντα» εις τον ανδριάντα όστις κοσμεί τον περίβολον του Εθνικού Πανεπιστημίου· ο δε Γλάδστων τόσον εγοητεύθη εκ τε της συνομιλίας και της αφελείας του Βιτάλη, εν τω προσώπω του οποίο διέκρινεν –ως ωμολόγησε- τον κλασσικόν τύπον μορφής αρχαίου Έλληνος, ώστε όχι μόνον τον εκράτησε παρ᾽αυτώ επι τρεις μήνας εν τη εξοχική του επαύλει και δια εκλεκτών και πλουσίων δώρων τον ετίμησεν, αλλά και μέχρι του θανάτου του διετήρει αλληλογραφίαν μετ᾽αυτού και δη εις ομηρικήν διάλεκτον. Ου μόνον εν Ελλάδι εξετιμήθη το καλλιτεχνικόν του δαιμόνιον του Βιτάλη, αλλά και εν τω εξωτερικό η φήμη αυτού ως διαπρεπεπούς γλύπτου έφθασε. Διο και ο Βασιλεύς της Ιταλίας Ουμβέρτος, ως Πρόεδρος του εν Ρώμη καλλιτεχνικού Ινστιτούτου, απένειμεν αυτώ το Δίπλωμα επιτίμου μέλους του Ινστιτούτου, τιμή απονεμομένη μόνον είς εξέχοντας καλλιτέχνας. Τοιούτος εν ολίγοις ο βίος του Βιτάλη, ον εύρεν ο θάνατος ενωρίς, εν τη εκτελέσει του προ του Κοιμητηρίου των Αθηνών μεγαλειώδους Μαυσωλείου του Αβέρωφ, και εις το στάδιον ακόμη καλλιτεχνικής ακμής. Ο δε Γλάδστων μετά την περαίωσιν του ανδριάντος είπε μετά θαυμασμού εις τον δημιουργόν αυτού· «εκλεκτέ γλύπτα Βιτάλη, το έργο σας είναι αντάξιον των καλλιτέρων έργων των μεγάλων γλυπτών της αρχαίας πατρίδος σας Ελλάδος» και περί του δημιουργήσαντος τύπου εύφημον εποιήσατο μνείαν ο Αγγλικός τύπος, ότι το έργον είναι αντάξιον της μεγάλης φήμης του καλλιτέχνου Γεωργίου Βιτάλη.

• Ξενοφών Σώχος. Λεύκωμα Ελλήνων Καλλιτεχνών. Νικηφόρος Λύτρας 1832-1904. Αθήνα, GR: Τυπογραφείον Παρασκευά Λεώνη, 1929, σς 85-86.

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ II

Λόγος επικήδειος του Σπυρίδωνος Τρικούπη εις τον Λόρδον Νόελ Μπάιρωνα, αποθανόντα κατά την 6η Απριλίου του έτους 1824, 19 Μαΐου, Κυριακή του Πάσχα, εν Μεσολογγίω, όπου και αυτοσχεδιασθείς εις το κοινότατον ύφος, εξεφωνήθη επ᾽ Εκκλησίας.

«Τί ανέλπιστον συμβεβηκός! Τί αξιοθρήνητον δυστύχημα! Ολίγος καιρός είναι αφού ο λαός της πολύπαθης Ελλάδος όλος χαρά και αγαλλίαση εδέχθη εις τους κόλπους του τον επίσημον τούτο άνδρα και σήμερον όλος θλίψη και κατήφεια καταβρέχει το νεκρικόν του κρεβάτι με πικρότατα δάκρυα, και οδύρεται απαρηγόρητα. Ο γλυκύτατος χαιρετισμός «Χριστός Ανέστη», έγινε άχαρις την ημέραν του Πάσχα εις τα χείλη του κάθε Έλληνος Χριστιανού, και απανταίνοντας ο ένας εις τον άλλον, πριν του ευχηθή ταις καλαίς εορταίς ερωτούσε «Πώς είναι ο μυλόρδος;». Χιλιάδες άνθρωποι συναγμένοι να δώσουν μεταξύ τους το θείον φίλημα της αγάπης εις την ευρύχωρον πεδιάδα έξω από το τείχος της πόλεώς μας, εφαίνονταν ότι εσυνάχθησαν μόνον και μόνον να παρακαλέσουν τον ελευθερωτήν του παντός διά την υγείαν του συναγωνιστού της ελευθερίας του γένους μας.

Και πως ήτο δυνατόν να μη συντριβή η καρδία όλων; Να μη καταπικραθούν όλων τα χείλη; Ευρέθηκεν άλλη φοράν το μέρος τούτο της Ελλάδος εις περισσοτέραν χρείαν και ανάγκην παρά εις την εποχήν, εις την οποίαν ο πολυθρήνητος Μυλόρδος Μπάιρον επέρασε με κίνδυνον και αυτής της ζωής του εις το Μεσολλόγι, και τότε και εις όσον καιρόν συνέζησε μαζί μας, δεν εθεράπευσε το πλουσιοπάροχόν του χέρι ταις δεινόταταις χρείαις μας, χρείαις όπου η πτωχεία μας ταις άφηνεν αδιόρθωταις; Πόσα άλλα καλά πολύ ακόμα μεγαλύτερα, ελπίζαμεν από αυτόν τον άνδρα; Και σήμερον, αλλοίμονον! Σήμερον ο πικρός τάφος καταπίνει και αυτόν και ταις ελπίδαις μας!

Αλλά δεν ημπορούσε τάχα καθήμενος και έξω από την Ελλάδα, αναπαυόμενος και χαιρόμενος τα καλά της Ευρώπης, να τρέξει με μόνην την μεγαλοδωρίαν της καρδίας του εις βοήθειάν μας; Τούτο αρκούσε δια ημάς, επειδή η δοκιμασμένη φρόνησις και βαθεία εμπειρία του προέδρου της βουλής και διοικητού μας θα εξοικονομούσε με μόνα τα μέσα αυτά την ασφάλειαν των μερών τούτων. Αλλά, αν αρκούσε τούτο δ’ ημάς, δεν αρκούσεν, όχι, δι’ αυτόν. Πλασμένος από την φύσιν, δια να υπερασπίζεται πάντοτε τα δικαιώματα του ανθρώπου όπου και αν τα έβλεπε καταπατημένα, γεννημένος εις ελεύθερον και πάνσοφον έθνος, θρεμμένος από μικρός με την ανάγνωσιν των συγγραμμάτων των αθανάτων προγόνων μας, τα οποία διδάσκουν όσους ηξεύρουν να διαβάσουν, όχι μόνον τι είναι, αλλά και τι πρέπει να είναι και τι ημπορεί να είναι ο άνθρωπος της Ελλάδος να αποφασίσει και να επιχειρισθεί να συντρίψει ταις φρικταίς άλυσαίς του και τα συντρίμματα των αλύσων του να κάμει κοφτερά σπαθιά δια να ξαναποχτήσει με την βίαν ό,τι του άρπαξεν η βία. Είδε και άφησεν όλαις ταις πνευματικαίς και σωματικαίς απόλαυσαις της Ευρώπης και ήλθε να κακοπαθήσει και να ταλαιπωρηθεί μαζί μας, συναγωνιζόμενος όχι μόνον με τον πλούτον του, τον οποίον δεν ελυπήθηκεν, όχι μόνον με την γνώσιν του της οποίας μας έδωκε τόσα σωτηριώδη σημεία, αλλά και με το σπαθί του ακονισμένον εναντίον τη τυραννίας και της βαρβαρότητος. Ήλθεν, εις ένα λόγον, κατά την μαρτυρίαν των οικιακών του, με απόφασιν να αποθάνει εις την Ελλάδα δια την Ελλάδα. Πώς λοιπόν να μη συντριβεί όλων μας η καρδία δια την στέρησιν ενός τοιούτου ανδρός; Πώς να μη κλαύσωμεν την στέρησίν του ως γενικήν στέρησιν όλου του Ελληνικού γένους;

Αλλ’ έως αυτού, αδερφοί, είδατε τον φιλελεύθερον, τον πλούσιον, τον ανδρείον άνθρωπον, τον αληθινόν φιλλέληνα, είδατε τον ευεργέτην. Τούτο φθάνει βέβαια να μας κινήση τα δάκρυα. Δεν φθάνει όμως, δεν φθάνει διά την υπόληψίν του και το μέγεθος του ενδόξου επιχειρηματός του αυτός, του οποίου κλαίομεν τον θάνατον απαρηγόρητα, είναι άνθρωπος ο οποίος (εις το είδος του) έδωκε το όνομά του εις τον αιώνα μας. Η ευρυχωρία του πνεύματός του και το ύψος της φαντασίας του δεν τον άφησαν να πατήση τα λαμπρά, πλην κοινά ίχνη της φιλολογικής των παλαιών δόξας. Έπιασε νέο δρόμον, τον οποίον η γεροντική πρόληψις προσεπάθησε και προσπαθεί ακόμη να τον κλείση εις την σοφήν Ευρώπην. Αλλά όσω ζουν τα συγγράματά του (και θα ζουν όσω ζη ο κόσμος) θέλει μείνει πάντοτε ο δρόμος αυτός ανοιχτός επειδή και αυτός καθώς και ο άλλος είναι δρόμος αληθινής δόξας. Εδώ παρατρέχω όσα με βιάζει να σας κοινοποιήσω το βαθύ σέβας και ο μεγάλος ενθουσιασμός όπου πάντοτε ενέπνευσεν εις την καρδίαν μου η ανάγνωσις των συγγραμμάτων του και τον οποίον αισθάνομαι τώρα σφοδρότερον από άλλην φοράν. Εγκωμίασε και εγκωμιάζει τον ποιητήν του αιώνος μας όλη η σοφή Ευρώπη, και θέλει τον εγκωμιάσουν όλοι οι αιώνες, επειδή εγεννήθηκε διά όλην την Ευρώπην και διά όλους τους αιώνας.

Ένας άλλος συλλογισμός μού έρχεται εις τον νουν, συλλογισμός τόσον ορθός και αληθινός όσον προσαρμοσμένος εις την περίστασιν της πατρίδος μας. Ακούσατε, Έλληνες, με προσοχήν αυτόν τον συλλογισμόν, επειδή θέλω να γενεί και συλλογισμός εδικός σας και συλλογισμός παντοτινός.

Πολλά εστάθησαν τα λαμπρά έθνη εις τον κόσμον, αλλά ολιγώταταις αι εποχαίς της αληθινής των λαμπρότητος. Ένα όμως φαινόμενον, στοχάζομαι, λείπει από τα χρονικά όλου του λαμπρού κόσμου, φιανόμενον το οποίον εδίσταζεν, αν ποτέ ημπορεί να φανεί, και αυτός ο παρατηρητικός νους της φιλοσοφίας. Όλα σχεδόν τα έθνη της γης έπεσαν από τα χέρια του ενός εις τα χέρια άλλου αυθέντου. Κάποτε εκαλλιτέρευσαν, κάποτε εχειροτέρευσαν. Πουθενά όμως το μάτι του ιστορικού δεν είδε κανένα έθνος κατασκλαβωμένον από βαρβάρους και μάλιστα βαρβάρους ριζωμένους από αιώνας εις αυτό το έθνος, δεν το είδε, λέγω, να ξεσκλαβωθεί αφ’ εαυτού του. Ιδού το φαινόμενον. Τούτο σήμερον παρουσιάζεται κατά πρώτην φοράν εις τον κόσμον και φαίνεται εις μοναχήν την Ελλάδα. Ναι, εις μοναχήν την Ελλάδα φαίνεται. Το βλέπει μακρόθεν ο φιλόσοφος και χάνει τον δισταγμόν του, το βλέπει ο ιστορικός και ετοιμάζεται να το διηγηθεί ως νέαν ανακάλυψιν της τύχης των εθνών, το βλέπει ο πολιτικός και γίνεται σκεπτικότερος και προφυλακτικότερος. Τόσον παράδοξος είναι ο καιρός εις τον οποίον ζούμεν αγαπητοί μου Έλληνες! Η επανάστασις της Ελλάδος δεν είναι εποχή του έθνους μας μόνον, είναι εποχή όλων των εθνών, όλων των αιώνων, επειδή, καθώς σας είπα, είναι φαινόμενον μοναδικόν εις την πολιτικήν κατάστασιν των εθνών.

Αυτό το μοναδικόν φαινόμενον επαρατήρησεν ο μεγάλος νους του μεγαλόφρονος, του πολυθρηνήτου Μπάιρον, και ηθέλησε να ενώσει την αθάνατήν του δόξαν με την δόξαν σας και να εμβάσει το όνομά του εις την ιστορία των λαμπρών σας κατορθωμάτων. Δεν έγιναν και άλλαις επαναστάσεις εις ταις ημέραις του; Καμμίαν όμως δεν ακολούθησε, καμμίαν δεν υπερασπίσθη, επειδή ήτον πολλά διαφορετικός ο χαρακτήρ και πολλά διαφορετική η φύσις τους. Η μοναχή δόξα της Ελλάδος ήτον άξια δόξα δια εκείνον, τον οποίον δοξολογούν όλα τα σοφά στόματα. Βλέπετε, ω Έλληνες, βλέπετε εις τι καιρόν ζήτε, εις τι αγώνα εμβήκατε; Βλέπετε ότι με την δόξαν σας δεν ημπορεί να συγκριθεί καμμία δόξα περασμένη; Οι φιλελεύθεροι, οι φιλάνθρωποι, οι φιλόσοφοι όλων των εθνών, και μάλιστα της μεγαλόδωρης Αγγλίας, σας χαιρετούν όλοι μακρόθεν, όλοι σας συγχαίρονται, όλοι σας εμψυχώνουν, και ο ποιητής των καιρών μας, αγκαλά και στεφανωμένος αθανασίαν, εζήλευσε την δόξαν σας και ήλθε προσωπικώς να ξεπλύνει μαζί σας με το αίμα του τα μολυσμένα από την τυραννίαν χώματά μας.

Γεννημένος εις την λαμπρότατην μητρόπολιν της Λόνδρας, ευγενέστατος και από πατέρα και από μητέρα, πόσην χαράν αισθάνθηκε η φιλελληνική του καρδιά, όταν η πτωχή μας πόλις εις σημείον ευγνωμοσύνης, τον επολιτόγραψε; Εις αυτόν τον αγώνα του θανάτου του, ήγουν την στιγμήν όταν κρυμμένη η αιωνιότης δείχνεται εις τον άνθρωπον ευρισκόμενον εις τα όρια της θνητής και αθάνατης ζωής, όταν λέγω όλος ο ορατός κόσμος φαίνεται ένα μόνον σημείον ως προς τα λαμπρά έργα της θείας παντοδυναμίας, εις εκείνην την φοβεράν ώραν ο πολυένδοξος τούτος νεκρός αφήνοντας τον κόσμον όλον εβάσταξεν εις το στόμα του μονάχα δύο ονόματα, της μονάκριβης και πολυαγαπημένης του κόρης και της Ελλάδος. Αυτά τα δύο ονόματα βαθειά ριζωμένα εις τα σπλάχνα του, μήτε η στιγμή του θανάτου δεν μπόρεσε να τα εξαλείψη. «Κόρη μου!» είπεν, «Ελλάς!» είπεν, και η φωνή του έλειψε! Ποία ελληνική καρδία να μη συντρίβεται όσαις φοραίς ενθυμείται αυτήν την περίστασιν;

Δεκτά βέβαια, αγαπητοί μου Έλληνες, πολύ δεκτά είναι εις την σκιάν του τα δάκρυά μας, επειδή είναι δάκρυα ειλικρινή, δάκρυα των κληρονόμων της αγάπης του. Αλλά πολύ δεκτότερα δι’ αυτόν θα είναι τα έργα μας δια την πατρίδα, τα οποία και χωρισμένος από ημάς, θα παρατηρεί επάνωθεν από τους ουρανούς, τους οποίους του άνοιξεν η αρετή του· αυτήν και μοναχήν την ευγνωμοσύνην γυρεύει από ημάς εις ταις ευεργεσίαις του, αυτήν την ανταμοιβήν εις την προς ημάς αγάπην του, αυτήν την ελάφρωσιν εις ταις ταλαιπωρίαις του, αυτήν την πληρωμήν δια τον χαμόν της πολύτιμης ζωής του. Όταν, αγαπητοί μου Έλληνες, η δύναμίς σας κατορθώσει να αποσυντρίψει τα χέρια οπού μας αλυσόδεναν, τα χέρια οπού άρπαζαν από ταις αγκάλαις μας τους αδελφούς, τα τέκνα, την κατάστασίν μας, τότε θα χαρεί η σκιά του, τότε θα αγαλλιασθεί η κόνις του· ναι, εις την μακαρίαν εκείνην ώραν του ευτυχισμένου τέλους των αγώνων σας ο αρχιερεύς θ’ απλώνει την ιεράν του και ελεύθερην δεξιάν και θα ευλογεί και αγιάζει τον πολυένδοξον τάφον του, το Παλικάρι ζωσμένον το σπαθί από τα τυραννικά αίματα βαμμένον θα τον στολίζει με δάφναις, ο Πολιτικός με εγκώμια, ο Ποιητής γυρμένος εις την αρμονικότατην ταφόπετράν του θα γίνεται ποιητικώτερος τότε ανθοστεφανωμέναις οι Παρθέναις της Ελλάδος, την μαγευτικήν ωραιότητα των οποίων έψαλεν ο πολυένδοξος συμπολ´θτης μας Μπαρων εις πολλά του ποιήματα, τότε τα ωραία μας τέκνα, χωρίς πλέον να φοβούνται να μολυνθούν από τα αρπαχτικά χέρια των τυράννων μας, θα σταίνουν χορόν τριγύρω εις τον τάφον του, τραγουδώντας τα κάλλη της γης μας, τα οποία με τόσην χάριν και αλήθειαν ο ποιητής του αιώνος μας έψαλεν.

Αλλά ποία ιδέα λυπηρή μου έρχεται τώρα εις τον νουν; με επλάνεσεν η φαντασία μου, ενόμισα ότι βλέπω όσα η καρδία μου επιθυμεί υπόθεσα ευλογίαις Αρχιερέων, δφνοστεφανώματα, ύμνους, χορούς τριγύρω εις τον τάφον του ευεργέτου της Ελλάδος· αλλά ο τάφος αυτό δεν θέλει έχει μέσα του τα πολύτιμα λείψανα αυτού του ευεργέτου! άδειος θα μείνει ο τάφος! το σώμα του ολίγαις ημέραις ακόμη μένει εις το πρόσωπον της γης μας της νέας Πατρίδας του! δεν παραδίδεται εις ται αγκάλαις της! μεταφέρεται εις την γην, την οποίαν ετίμησεν η γέννησίς του!

Αι ιδικαίς σου αγκάλες, ακριβή του και πολυαγαπητή θυγάτερ, αι ιδικαί σου θα το δεχθούν, τα δάκρυα τα εδικά σου θα παρηγορήσουν τον σωματοφόρον τάφον του, και τα δάκρυα των ορφανών Ελλήνων θέλει χύνονται πάνω εις την θήκη του πολυτιμότατου πνεύμονός του και απάνω εις όλην την γην της Ελλάδος, επειδή όλη η γη της Ελλάδος του είναι ο τάφος του· καθώς εις ταις υστεριναίς στιγμαίς της ζωής του, εσέ, εις την Ελλάδα είχεν εις την καρδίαν του και εις τα χείλη του, δίκαιον ήταν και ύστερα από τον θάνατόν του να λάβη και αυτή μερίδιον από τα μεγαλοτίμητα λείψανά του. Η πατρίδα του, το Μεσολόγγι, σφιχταγκαλιάζει, ως σύμβολον της αγάπης του τον πνεύμονά του, δέξου και συ, γλυκύτατε καρπέ της καρδίας του αποθανόντος, δέξου το πτώμα του, την καρδίαν του, τα εντόσθιά του· σου τα ξεπροβοδεί όλη η Ελλάς μαυροφορεμένη, όλη απαρηγόρητη· σου τα ξεπροβοδεί με όλην την εκκλησιαστικήν, την πολιτικήν και στρατιωτικήν τιμήν και παράταξιν, και με όλον το πλήθος των συμπολιτών του Μεσολογγιτών και ομογενών του Ελλήνων· σου τα ξεπροβοδεί στεφανωμένα με την ευγνωμοσύνην της, παρηγορημένα με τα δάκρυά της, συνωδευμένα, με τας θεοδέκτους ευχάς και ευλογίας του πανιερωτάτου Αρχιεπισκόπου μας, του αληθινού ζηλωτού της ελευθερίας του γένους, Κυρίου Πορφυρίου, του φιλοπάτριδος αγίου επισκόπου (Ρωγών) Κυρ. Ιωσήφ, και ολου του κλήρου. Μάθε, ευγενεστάτη κόρη, μάθε ότι στρατηγοί τα εβάσταξαν εις τους ώμους τους, και τα έφεραν εις την εκκλησίαν· χιλιάδες Έλληνες στρατιώται εσκέπαζαν τα δεξιά και αριστερά μέρη του δρόμου, όθεν τα εδιάβαιναν, και τα στόματα των τουφεκιών, οπού εκατάφαγαν τόσους και τόσους τυράννους, ήσαν όλα γυρμένα κατά την γην, ωσάν να ήθελαν να πολεμήσουν την γην, οπού τους άρπαξε τον ειλικρινή φίλο τους. Όλα αυτά τα πλήθη των στρατιωτών με το σπαθί τούτην την στιγμήν εις την μέση, με το τουφέκι εις τον ώμον, και έτοιμα να εκστρατεύσουν εναντίον του άσπονδου εχθρού του Χριστού και του ανθρώπου, περικυκλώνουν το νεκρικόν κρεββάτι, και ορκίζονται να μη λησμονήσουν ποτέ τας θυσίας του πατρός σου, και ποτέ να μην αφήσουν να πατηθή από βάρβαρον και τυραννικόν ποδάρι ο τόπος εις τον οποίον ευρίσκονται απομεινάρια του. Χιλιάδες στόματα χριστιανικά ανοίγονται αυτήν την στιγμήν, και ο ναός του Υψίστου Θεού των Χριστιανών αναβοά όλος ύμνους, όλος ικεσίας, δια να κατευοδωθούν τα σεβάσμια λείψανά του εις την πατρικήν του γην, και να αναπαυθή η ψυχή του όπου οι δίκαιοι αναπαύονται».

• Σπυρίδωνος Τρικούπη λόγοι επικήδειοι και επινίκειοι εκφωνηθέντες εις επήκοον του λαού επί της Ελληνικής Επαναστάσεως. Αίγινα Εθνικό Τυπογραφείο, 1829.