By Megakles Rogakos, MA MA PhD

George Gordon, Lord Byron (1788-1824), passed away two centuries ago. However, his legacy as the greatest poet of Romanticism remains as vibrant as when he was alive. What is more, he was the philhellene par excellence by contributing decisively to the Greek War of Independence perhaps more so after his passing than during his lifetime.

It is a fact that philhellenism is a unique phenomenon, without parallels. People from Europe, Russia and even the Americas and Africa joined to deliver Greece from the Ottoman yoke. The objective of their fervour was the revival of “Hellas”, a cultural ideal that made all these various foreigners feel united in its name. They were dedicated followers of the famed dictum in Isocrates’ Panegyricus, “the name Hellenes suggests no longer a race but an intelligence, and the title Hellenes is applied rather to those who share our culture than to those who share a common blood” [Isocrates, Panegyricus 4.50]. So, by fighting to reinstitute Greece, they felt as if they were looking after their own home, as rightful Hellenes. So it was that Byron led philhellenism with his actions and strengthened it posthumously with his legacy.

Revolution against the Ottoman rule broke out in Greece in March 1821. But it was only after the death of the Romantic poet Percy Bysshe Shelley (1792-1822), that his close friend Byron decided to take part in this War of Independence. The catalyst was a request, in the spring of 1823, from the newly formed London Greek Committee to lend his name and give moral support to the cause. On the 16th of July 1823, Byron sailed from Genoa to Cephalonia with letters of introduction from the spiritual leader of the Greeks in Italy, Bishop Ignatios.

In taking up the Greek cause, Byron transformed himself from a lounging and louche Romantic poet into one who found self-identification with the people descended from “his own” nation, thereby becoming a revolutionary and a man of action serving that self-imagined ideal. From August to December 1823 he made his headquarters on the island of Cephalonia, at that time part of the British Protectorate of the Ionian Islands. His aim was to deliver the Turkish-occupied fortress of Lepanto at Naupaktos. The Phanariot prince and politician Alexander Mavrocordatos (1791-1865) invited him to meet at his base in Missolonghi, the chief town on the north side of the Gulf of Patras. On 5 January 1824 he reached Missolonghi, having narrowly escaped being captured by the Turkish fleet. There, Mavrocordatos enlisted him in his modernist vision of a future Greece governed by the rule of law. Byron spent less than four months in Missolonghi. He gave large amounts of money to support the Greek fleet. Their plan was soon to move to the capital, Nauplion, in the Peloponnese. However, in a short while, because of an exposure to violent rain, he caught the fever which, in a few days, ended his life at 37 years of age, in Missolonghi, on 19 April 1824. His remains were then embalmed and transported to England for burial in the parish church of St Mary Magdalene in Hucknall, Nottinghamshire.

When Lord Byron first took sick on the 15th of February 1824, doctors urged him to retire to some salubrious place, until his health was restored. The words that Byron addressed to Samuel Barff, who wrote a letter on 10 March 1824 to advise him to leave the Missolonghian wet climate and stay at his house in Zante, are very emotional: “I cannot quit Greece while there is a chance of my being of even supposed utility; there is a stake worth millions such as I am; and while I can stand at all—I must stand by the cause” (The Works of Lord Byron. Paris, FR: Galignani, 1827:xxxvi). Sensing his end approaching, he wondered, “I gave [Greece] my time, my health, my property and now I give my life. What could I do more?” [Ibid] Byron’s death in Missolonghi caused an outpouring of grief in the philhellenic world. The affliction which fell on the country, as the news rapidly spread from province to province, testified how deeply his generous devotion to their cause had sunk into the hearts of the Greeks. The funeral ceremony took place in the cathedral, where lie the bodies of Markos Botsaris (1790-1823) and the brave general Karl Graf von Normann-Ehrenfels (1784-1822), on the Sunday after Easter, the 22nd of April. Spyridon Trikoupis (1788-1873) -the friend of Byron, the able secretary of Guilford, the vigorous historian and now the worthy representative of his country in England- delivered a funeral oration over his body. His words of despair were echoed throughout Greece. The following excerpts from his prose eulogy compose a hymn to Byron’s philhellenic dimension.

He came with a determination to die in Greece and for Greece. § The cause of Greece alone was a cause worthy of him whom all the learned men of Europe celebrate. § In the agonies of death – yes, at the moment when eternity appeared before him; as he was lingering on the brink of mortal and immortal life; when all the material world appeared but as a speck in the great works of the Divine Omnipotence; in that awful hour, [the name of Greece] dwelt upon the lips of this illustrious individual, leaving all the world besides – [a name] deeply engraved on his heart, even the moment of death could not efface. […] “Greece!” he exclaimed; and his spirit passed away. What Grecian heart will not be deeply affected as often as it recalls this moment? § All the land of Greece is his tomb. […] Missolonghi, his country, will ever watch over and protect with all her strength the urn containing his venerated heart, as a symbol of his love towards us. All Greece, clothed in mourning and inconsolable, accompanies the procession in which it is borne; all ecclesiastical, civil and military honours attend it; all his fellow-citizens of Missolonghi and fellow-countrymen of Greece follow it, crowning it with their gratitude and bedewing it with their tears; it is blessed by the pious benedictions and prayers of our Archbishop, Bishop, and all our clergy. […] Chieftains bore it on their shoulders, and carried it to the church; thousands of Greek soldiers lined the way through which it passed, with the muzzles of their muskets, which had destroyed so many tyrants, pointed towards the ground, as though they would war against that earth which was to deprive them for ever of the sight of their benefactor; – all this crowd of soldiers, ready at a moment to march against the implacable enemy of Christ and man, surrounded the funeral couch, and swore never to forget the sacrifices made by [Byron] for us, and never to allow the spot where his heart is placed to be trampled upon by barbarous and tyrannical feet. [‘Translation of the funeral oration delivered in Greek by Mr Spyridon Trikoupis … in honour of the late Lord Byron’. London: William Davy, 1836. NLS Ms.43551. Courtesy of the National Library of Scotland.]

While in Greece, Byron composed little poetry. The poem ‘On This Day I Complete My Thirty-Sixth Year’ written at Missolonghi on his birthday, 22 January 1824, is the last and only one that he composed in Greece. The sixth stanza reads: “The Sword, the Banner – and the field –– / Glory and Greece around me see! / The Spartan, borne upon his shield / Was not more free.” [Byron’s Cephalonia Journal, 1824. NLS Ms.43353, pp 20-21. Courtesy of the National Library of Scotland]. This stanza reveals his envisaged relation of ancient and modern Greece that was worth nurturing.

200 years after Byron’s death, his personality and achievements, as recounted by his fans and friends, are still relevant to the philhellenic ideal.

Leicester Stanhope, the London Greek Committee’s agent, wrote to John Bowring from Salona on the 30th of April 1824: “England has lost her brightest genius – Greece her noblest friend. To console them for the loss, he has left behind the emanations of his splendid mind. If Byron had faults, he had redeeming virtues too – he sacrificed his comfort, fortune, health and life, to the cause of an oppressed nation. Honoured be his memory! Had I the disposal of his ashes, I would place them in the Temple of Theseus, or in the Parthenon at Athens.”

Captain William Parry, Byron’s secretary, said: “As soon as it was known that Lord Byron was dead, sorrow and grief were generally felt in Greece. They spread from his own apartments over the town of Missolonghi, through the whole of Greece and over every part of civilised Europe. […] Mavrocordatos spoke of Lord Byron as the best friend of Greece, and said that his conduct was admirable. He was heard to say, that Greece’s safety depended on his life. […] Lord Byron was mourned as the best benefactor to Greece. Orations were pronounced by the priests, and the same honours were paid to his memory as to the memory of one of their own revered chiefs.”

Dionysios Solomos (1798-1857), Greece’s national poet, eventually composed an ode to the memory of Byron, who undoubtedly was one of the greatest admirers the Greek nation ever had. The following stanza is this long ode’s first: “For a moment, Liberty, / Let the war, the bloodshed sleep; / Hither come and silently / Over Byron’s body weep” (translated by Romilly Jenkins).

Upon hearing the news of Byron’s death, the then 15-year-old poet Alfred Tennyson (1809-1892) was devastated, declaring that it was a day “when the whole universe seemed to darken for me”. Byron was the artistic counterpart of the French Revolution, with its fierce license, its revolt against established forms, its wild determination to be free.

The fate of Byron, who had made the town of his death famous, reverberated around the world. It would prove a turning point in the Greek War of Independence and assure the success of the policy that Byron had fought for: to make of Greece a modern nation-state. As aptly expressed by theologian professor Ilias Liamis, Byron’s great legacy was revealed two years after his death, at the Exodus of Missolonghi, when the Greeks’ ability to continue defending themselves against the Ottoman troops had been lost, resulting in them suffering a fierce attack that was followed by carnage. The transition from the 10th to the 11th of April 1826 was a long night that was at the same time the dawn of the apotheosis of this small city of Akarnania, which made it great and holy in international history. The universal recognition of Missolonghi as an altar of liberty was Byron’s achievement – making wider Western society engage with him. Because of Byron, Missolonghi filled the front pages of European newspapers, the declarations of philhellenic associations, the appeals of citizens to their governments. This city, thanks to Byron, essentially became a European city that kept the eyes of millions of people fixed on it and moved entire peoples with its adventures, siege and finally heroic exodus [Ilias Liamis, Lord Byron: The Poet and the apotheosis of Missolonghi, 28 January 2021]. In fact, the ghost of Byron was the motivational force that essentially helped to liberate Greece and make it the new seat of the ancient Hellas.

Corfu, 23 July 2023

APPENDIX

The funeral oration delivered in Greek in honour of Lord Byron

By Mr Spyridon Trikoupis

What an unlooked-for event! Deplorable misfortune! But a short time has elapsed since the people of this deeply suffering country welcomed, with unfeigned joy and open arms, this celebrated individual to their bosoms. To-day, overwhelmed with grief and despair, they bathe his funeral couch with tears of bitterness, and mourn over it with inconsolable affliction. On Easter Sunday, the happy salutation of the day, “Christ is risen,” remained but half spoken on the lips of every Greek; and as they met, before even congratulating one another on the return of that joyous day, the universal question was, “How is Lord Byron?” Thousands assembled in the spacious plain outside the city, to commemorate the sacred day, appeared as if they had assembled for the sole purpose of imploring the Saviour of the world to restore health to him who was a partaker with us in our present struggle for the deliverance of our native land. And how is it possible that any heart should remain unmoved, any lip closed, upon the present occasion? Was ever Greece in greater want of assistance than when Lord Byron, at the peril of his life, crossed over to Missolonghi? Then, and ever since he has been with us, his liberal hand has been opened to our necessities – necessities which our own poverty would have otherwise rendered irremediable. How many and much greater benefits did we not expect from him! And to-day, alas! to-day, the unrelenting grave closes over him and all our hopes.

Residing out of Greece, and enjoying all the pleasures and luxuries of Europe, he might have contributed materially to the success of our cause without coming personally amongst us; and this would have been sufficient for us, for the well-proved ability and profound judgment of our Governor, the President of the Senate, would have insured our safety with the means so supplied. But if this was sufficient for us, it was not so for Lord Byron. Destined by Nature to uphold the rights of man whenever he saw them trampled upon; born in a free and enlightened country; early taught, by reading the works of our ancestors, which teach all who can read them, not only what man is, but what he ought to be, and what he may be, he saw the persecuted and enslaved Greek determined to break the heavy chains with which he was bound, and to convert the iron into sharp-edged swords, that he might regain by force what force had torn from him. He came to share our sufferings; assisting us, not only with his wealth, of which he was profuse; not only with his judgment, of which he has given us so many salutary examples; but with his sword, which he was preparing to unsheath against our barbarous and tyrannical oppressors. He came – according to the testimony of those who were intimate with him – with a determination to die in Greece and for Greece. How, therefore, can we do otherwise than lament with deep sorrow the loss of such a man! How can we do otherwise than bewail it as the loss of the whole Greek nation! Thus far, my friends, you have seen him liberal, generous, courageous, a true Philhellenist; and you have seen him as your benefactor. This is indeed a sufficient cause for your tears, but it is not sufficient for his honour. It is not sufficient for the greatness of the undertaking in which he had engaged. He, whose death we are now so deeply deploring, was a man who, in one great branch of literature, gave his name to the age in which we live: the vastness of his genius and the richness of his fancy did not permit him to follow the splendid though beaten track of the literary fame of the ancients; he chose a new road – a road which ancient prejudice had endeavoured, and was still endeavouring, to shut against the learned of Europe: but as long as his writings live, and they must live as long as the world exists, this road will remain always open; for it is, as well as the other, a sure road to true knowledge. I will not detain you at the present time by expressing all the respect and enthusiasm with which the perusal of his writings has always inspired me, and which, indeed, I feel much more powerfully now than at any other period. The learned men of all Europe celebrate him, and have celebrated him; and all ages will celebrate the poet of our age, for he was born for all Europe and for all ages.

One consideration occurs to me, as striking and true as it is applicable to the present state of our country: listen to it, my friends, with attention, that you may make it your own, and that it may become a generally acknowledged truth. There have been many great and splendid nations in the world, but few have been the epochs of their true glory: one phenomenon, I am inclined to believe, is wanting in the history of these nations, and one the possibility of the appearance of which the all-considering mind of the philosopher has much doubted. Almost all the nations of the world have fallen from the hands of one master into those of another; some have been benefited, others have been injured by the change; but the eye of the historian has not yet seen a nation enslaved by barbarians, and more particularly by barbarians rooted for ages in their soil – has not yet seen, I say, such a people throw off their slavery unassisted and alone. This is the phenomenon; and now, for the first time in the history of the world, we witness it in Greece – yes, in Greece alone! The philosopher beholds it from afar, and his doubts are dissipated; the historian sees it, and prepares his citation of it as a new event in the fortunes of nations; the statesman sees it, and becomes more observant and more on his guard. Such is the extraordinary time in which we live. My friends, the insurrection of Greece is not an epoch of our nation alone; it is an epoch of all nations: for, as I before observed, it is a phenomenon which stands alone in the political history of nations.

The great mind of the highly gifted and much lamented Byron observed this phenomenon, and he wished to unite his name with our glory. Other revolutions have happened in his time, but he did not enter into any of them – he did not assist any of them; for their character and nature were totally different: the cause of Greece alone was a cause worthy of him whom all the learned men of Europe celebrate. Consider then, my friends, consider the time in which you live – in what a struggle you are engaged; consider that the glory of past ages admits not of comparison with yours: the friends of liberty, the philanthropists, the philosophers of all nations, and especially of the enlightened and generous English nation, congratulate you, and from afar rejoice with you; all animate you; and the poet of our age, already crowned with immortality, emulous of your glory, came personally to your shores, that he might, together with yourselves, wash out with his blood the marks of tyranny from our polluted soil.

Born in the great capital of England, his descent noble on the side of both his father and his mother, what unfeigned joy did his Philhellenic heart feel when our poor city, in token of our gratitude, inscribed his name among the number of her citizens! In the agonies of death – yes, at the moment when eternity appeared before him; as he was lingering on the brink of mortal and immortal life; when all the material world appeared but as a speck in the great works of the Divine Omnipotence; in that awful hour, but two names dwelt upon the lips of this illustrious individual, leaving all the world besides – the names of his only and much-beloved daughter, and of Greece: these two names, deeply engraven on his heart, even the moment of death could not efface. “My daughter!” he said; “Greece!” he exclaimed; and his spirit passed away. What Grecian heart will not be deeply affected as often as it recalls this moment?

Our tears, my friends, will be grateful, very grateful, to his shade, for they are the tears of sincere affection; but much more grateful will be our deeds in the cause of our country, which, though removed from us, he will observe from the heavens, of which his virtues have doubtless opened to him the gates. This return alone does he require from us for all his munificence; this reward for his love towards us; this consolation for his sufferings in our cause; and this inheritance for the loss of his invaluable life. When your exertions, my friends, shall have liberated us from the hands which have so long held us down in chains; from the hands which have torn from our arms, our property, our brothers, our children – then will his spirit rejoice, then will his shade be satisfied. Yes, in that blessed hour of our freedom the Archbishop will extend his sacred and free hand, and pronounce a blessing over his venerated tomb; the young warrior sheathing his sword, red with the blood of his tyrannical oppressors, will strew it with laurel; the statesman will consecrate it with his oratory; and the poet, resting upon the marble, will become doubly inspired; the virgins of Greece (whose beauty our illustrious fellow-citizen Byron has celebrated in many of his poems), without any longer fearing contamination from the rapacious hands of our oppressors, crowning their heads with garlands, will dance round it, and sing of the beauty of our land, which the poet of our age has already commemorated with such grace and truth. But what sorrowful thought now presses upon my mind! My fancy has carried me away; I had pictured to myself all that my heart could have desired; I had imagined the blessing of our Bishops, the hymns, and laurel crowns, and the dance of the virgins of Greece round the tomb of the benefactor of Greece; – but this tomb will not contain his precious remains; the tomb will remain void; but a few days more will his body remain on the face of our land – of his new chosen country; it cannot be given over to our arms; it must be borne to his own native land, which is honoured by his birth.

Oh daughter! most dearly beloved by him, your arms will receive him; your tears will bathe the tomb which shall contain his body; and the tears of the orphans of Greece will be shed over the urn containing his precious heart, and over all the land of Greece, for all the land of Greece is his tomb. As in the last moments of his life you and Greece were alone in his heart and upon his lips, it was but just that she (Greece) should retain a share of the precious remains. Missolonghi, his country, will ever watch over and protect with all her strength the urn containing his venerated heart, as a symbol of his love towards us. All Greece, clothed in mourning and inconsolable, accompanies the procession in which it is borne; all ecclesiastical, civil, and military honours attend it; all his fellow-citizens of Missolonghi and fellow-countrymen of Greece follow it, crowning it with their gratitude and bedewing it with their tears; it is blessed by the pious benedictions and prayers of our Archbishop, Bishop, and all our clergy. Learn, noble lady, learn that chieftains bore it on their shoulders, and carried it to the church; thousands of Greek soldiers lined the way through which it passed, with the muzzles of their muskets, which had destroyed so many tyrants, pointed towards the ground, as though they would war against that earth which was to deprive them for ever of the sight of their benefactor; – all this crowd of soldiers, ready at a moment to march against the implacable enemy of Christ and man, surrounded the funeral couch, and swore never to forget the sacrifices made by your father for us, and never to allow the spot where his heart is placed to be trampled upon by barbarous and tyrannical feet. Thousands of Christian voices were in a moment heard, and the temple of the Almighty resounded with supplications and prayers that his venerated remains might be safely conveyed to his native land, and that his soul might repose where the righteous alone find rest.

When the funeral service was over, says Gamba, we left the bier in the middle of the church, where it remained until the evening of the next day, guarded by a detachment of his own brigade. The church was crowded without cessation by those who came to honour and to regret the benefactor of Greece.

On the evening of the 23rd the bier was privately carried back by Byron’s officers to his own house. The coffin was not closed until the 29th April.

Immediately after death Byron’s countenance had an air of calmness, mingled with a severity that seemed gradually to soften. When I took a last look at him, the expression, at least to my eyes, was truly sublime.

On This Day I Complete My Thirty-Sixth Year

By Lord Byron

January 22nd 1824

Missolonghi

On this day I complete my thirty-sixth year. –

§

’Tis Time this heart should be unmoved

Since others it hath ceased to move –

Yet, though I cannot be beloved

Still let me love!

§

My days are in the yellow leaf

The flowers and fruits of love are gone –

The worm – the canker, and the grief

Are mine alone!

§

The fire that on my bosom preys

Is lone as some volcanic isle,

No torch is kindled at its blaze

A funeral pile!

§

The hope, the fear, the jealous care

The exalted portion of the pain

And power of Love I cannot share,

But wear the chain.

§

But ’tis not thus – and ‘tis not here

Such thoughts should shake my Soul, nor now

Where Glory decks the hero’s bier

Or binds his Brow.

§

The Sword, the Banner – and the field ––

Glory and Greece around me see!

The Spartan, borne upon his shield

*Was not more free.

§

Awake! – (not Greece – She is awake! – )

Awake, my Spirit! Think through whom

Thy Life-blood tracks its’ parent lake,

And then Strike home!

§

Tread those reviving passions down –

Unworthy Manhood!; unto thee

Indifferent should the smile or frown

Of Beauty be.

§

If thou regret’st thy youth, why Live?

The Land of honourable Death

Is here; – Up to the Field! And Give

Away thy Breath.

§

Seek out – less often sought than found,

A Soldier’s Grave – for thee the best,

Then Look around, and choose thy Ground,

And take thy Rest!

§

*The Slain were borne on their shields witness the Spartan

mother’s speech to her son delivered with his buckler – “either

“with this or on this.”

[Manuscript of ‘On This Day I Complete My Thirty- Sixth Year’, in Byron’s Cephalonia Journal, 1824. NLS Ms.43353, pages 20-21. Reproduced by permission of the National Library of Scotland]

Visuals

Byron had become famous overnight following the 1812 publication of the first two cantos of Childe Harold’s Pilgrimage, a long narrative poem inspired by his grand tour of the Mediterranean in 1809-1811. In Canto II the youthful Harold moves to Greece, uplifted by the beauty of its past in a country now enslaved by the Ottomans. Byron visited Albania in 1809 as part of his tour. He loved the traditional costumes he saw while staying at the residence of the Ottoman ruler Ali Paşa Tepelenë (1740-1822) in Ioannina, then an Albanian territory. Albania has had deep connections with Hellenism throughout time. Byron wrote in a letter to his mother that Albanian costume was “the most magnificent in the world”, and having bought this oriental-style specimen he sent it home to Newstead. When he sat for this portrait to Thomas Phillips in 1813, at the age of 25, he wore this favourite costume – a red velvet and gold embroidered jacket, with a similarly rendered cloak draped across his left arm. The background permits a distant glimpse onto a portion of an ancient Greek temple in ruins with three standing columns. The portrait alludes to Byron’s travels and adventurous spirit, as captured in the tempestuous background, while presenting his figure with a face of a calm and pensive poet.

Danish sculptor Bertel Thorvaldsen was greatly admired for the beauty of his neoclassical sculpture. After the death of Canova, he was considered the preeminent sculptor, and in fact, his studio in Rome was a site of pilgrimage for his many devotees. The most illustrious such devotee was George Gordon, 6th Lord Byron (1788-1824), the leading figure of British Romanticism. He had sat for a marble bust by Thorvaldsen in Rome in 1817. The original commission for such a portrait of Byron was requested by his friend John Hobhouse, 1st Baron Broughton (1786-1869). The sittings took place in Rome between 29 April and 20 May 1817. Thorvaldsen told Hans Christian Andersen how Byron suddenly assumed a tragic countenance when he was sitting to be modelled. From this sitting Thorvaldsen produced a bozzetto (sketch), which was then used as a template for replicas. The original bust with a large section of chest, shoulders included, wearing classical drapery and resting on a circular pedestal is at the Thorvaldsens Museum in Copenhagen. Nine marble replicas are listed in the catalogue raissoné of Thorvaldsen’s bust, of which four are in the form of a small full-length herm (hermaic stele). All the busts bear an overall likeness with the original but differ in the style of the hair, which in the prime bust is parted in the middle and shorter on the sides. It appears closely based on the sculptor’s bozzetto, which was taken from the life-sittings. Byron wrote to John Murray in June 1817, “Torwaltzen (sic) has done a bust of me at Rome for Mr Hobhouse, which is reckoned very good. He is the best after Canova, and by some preferred to him.” This white marble bust depicts the poet looking straight ahead, with curled hair brushed forward. The bust was bequeathed to King George V in 1914 by Charlotte, Lady Dorchester, daughter of Lord Hobhouse, for whom the bust was modelled.

Being Byron’s great admirer from his days at Trinity, John Hobhouse, 1st Baron Broughton (1786-1869) established a Byron Monument Committee with John Murray II (1778-1843) as secretary with a view to commissioning an appropriate memorial. Public subscriptions were sought and by 1829 the sum of £1600 had been raised. Hobhouse approached Thorvaldsen, who accepted the commission enthusiastically. Work began on the drawings in 1830 and on the marble in 1831. Τhis work became better known by its engraved representations. The bard, dressed in his typical romantic attire, sits on the debris of a Greek temple, with his left foot resting on a fragment of a fallen Doric column. He holds the book inscribed “Childe Harold” in one hand and a pen in the other, the tip of which is thoughtfully touching the chin, while his head turns thoughtfully away. The composition depicts a moment of contemplation and calm, a serene portrait in stark contrast to the intense and turbulent life he lived. Discreetly at the base of his seat a human skull appears, a characteristic romantic prop of the message “memento mori” (remember you must die). Despite Thorvaledsen’s reputation as a talented artist, when this majestic carved marble work of the notorious Lord Byron was commissioned by the poet’s friends for Westminster Abbey, Byron’s profligate reputation preceded him, and it was refused and eventually made its way to the Wren Library at Cambridge. Thorvaldsen’s refined and precise method of carving is evident in this work. It is an example of portraiture in the most classical sense.

The monumental Statue of Lord Byron of 1881 in Messolonghi’s Garden of Heroes is a work of Georgios Vitalis (1838-1901). This artist, who was a great sculptor of Greek neoclassicism, was contemporary and competed artistically with Dimitrios Filippotis (1839-1919). He was born in Tinos, the son of a folk craftsman. He studied with a scholarship at the Royal Academy of Fine Arts in Munich under the tutelage of Max von Widnmann (1812-1895) from 1865 to 1870. He created this statue from 1872, when he received the assignment, until 1881, when this monument was unveiled. The poet stands upright and his head turns diagonally away in a gesture of reverie. He is elegantly dressed in the style of an English dandy and in his left hand is holding a rolled parchment of his poetical work. It is a statue of aesthetic completeness and technical perfection.

Because of her adoration of Lord Byron, Elizabeth, Empress of Austria (1837-1898) translated into German many poems of the great philhellene poet. Having travelled to Missolonghi to visit the site where the poet breathed his last, in 1888, she was so impressed by Vitalis’ Statue of Byron that she commissioned the same artist to create a new statue of him to be placed in the Achilleion, her winter palace, as a reminder of the philhellenism she shared with him. This new statue is a genuine and original creation, which eloquently depicts the poet with unparalleled technical skill, stylistic elegance and psychographic power. Crafted from fine-grained white marble, it portrays the poet to personify with idealistic naturalism the highest moment of intellectual creation – the inspiration. The poet is seated on a neoclassical throne and rests his body on its back. One hand supports his slightly bent head, while the other holds the manuscript pages firmly on his outstretched knee. His body is covered with a cloak that reveals his lace sleeves and collar and high-heeled shoes. At the rear of the composition, the rich folds of the cloak open to reveal under the throne the books he published with a definite reference to the poems “The Giaour” (1813), “The Bride of Abydos”, (1813), “The Corsair” (1814), “The Siege of Corinth” (1816), “Childe Harold’s Pilgrimage” (1818) and “Don Juan” (1819-1824).

The sculptural complex Hellas crowning Byron was installed in Zappeion Megaron in Athens in 1896, on the eve of the first Olympic Games, as a symbol of the universality of Hellenic culture. It is the work of two French artists – Henri Chapu (1833-1891) as a designer and Alexandre Falguière (1831-1900) as a sculptor. Hellas in the form of a woman crowns Byron with a palm branch, symbol of eternity, as a token of gratitude for his services to her. In more detail, the gazes of the two figures meet passionately. The symbolic figure of Hellas, rendered on a larger scale, with her right hand touching the Philhellene’s sternum. She is depicted half-naked with her breasts and legs exposed, seated upon the flames of the War of Independence. She wears a headband, in the form of a maphorion (veil), that reaches down her back, covering her long hair. Byron appears as a young man with a neat hairstyle. He is fully dressed in elegant European clothes and boots. In his left hand he holds a scroll, a symbol of his poetry for Hellas, while his right hand is extended in a gesture of dedication over the bent knees of Hellas. At the back of the composition, the half-reclining naked male figure symbolises subservient Hellenism.

§

Η φιλελληνική κληρονομιά του Λόρδου Μπάιρον ζει

Του Μεγακλή Ρογκάκου, MA MA PhD

Ο Τζορτζ Γκόρντον, Λόρδος Μπάιρον (1788-1824), πέθανε πριν από δύο αιώνες. Ωστόσο, η κληρονομιά του ως ο μεγαλύτερος ποιητής του ρομαντισμού παραμένει τόσο ζωντανή όσο όταν ζούσε. Επιπλέον, υπήρξε ο κατ’ εξοχήν φιλέλληνας συνεισφέροντας αποφασιστικά στην Ελληνική Επανάσταση ίσως περισσότερο μετά τον θάνατό του παρά κατά τη διάρκεια της ζωής του.

Είναι γεγονός ότι ο φιλελληνισμός είναι ένα μοναδικό φαινόμενο, χωρίς παραλληλισμούς. Άνθρωποι από την Ευρώπη, τη Ρωσία, ακόμη και την Αμερική και την Αφρική ενώθηκαν για να απελευθερώσουν την Ελλάδα από τον Οθωμανικό ζυγό. Στόχος της ζέσης τους ήταν η αναβίωση αυτού που καλείται «Ελλάς», ενός πολιτιστικού ιδεώδους που έκανε όλους αυτούς τους διάφορους ξένους να αισθάνονται ενωμένοι στο όνομά του. Ήταν αφοσιωμένοι οπαδοί του φημισμένου ρητού στον Πανηγυρικό του Ισοκράτη, «τὸ τῶν Ἑλλήνων ὄνομα πεποίηκεν μηκέτι τοῦ γένους, ἀλλὰ τῆς διανοίας δοκεῖν εἶναι, καὶ μᾶλλον Ἕλληνας καλεῖσθαι τοὺς τῆς παιδεύσεως τῆς ἡμετέρας ἢ τοὺς τῆς κοινῆς φύσεως μετέχοντας.» (το όνομα Έλληνες κατόρθωσε να μη συμβολίζει πια την καταγωγή, αλλά την καλλιέργεια του πνεύματος, και Έλληνες να ονομάζονται πιο πολύ όσοι δέχτηκαν τον τρόπο της δικής μας διαπαιδαγώγησης παρά αυτοί που έχουν την ίδια φύση με εμάς.) [Ισοκράτης, Πανηγυρικός 4.50]. Παλεύοντας για την επανίδρυση της Ελλάδας, ένιωθαν σαν να φρόντιζαν το σπίτι τους, ως νόμιμοι Έλληνες. Έτσι ο Μπάιρον ηγήθηκε του φιλελληνισμού με τις πράξεις του και τον ενίσχυσε μεταθανάτια με την κληρονομιά του.

Η Ελληνική Επανάσταση κατά της οθωμανικής κυριαρχίας ξέσπασε στην Πελοπόννησο τον Μάρτιο του 1821. Αλλά μόνο μετά τον θάνατο του ρομαντικού ποιητή Πέρσυ Μπυς Σέλλεϋ (1792-1822), ο στενός φίλος του Μπάιρον αποφάσισε να συμμετάσχει σε αυτόν τον Πόλεμο της Ανεξαρτησίας. Ο καταλύτης ήταν ένα αίτημα, την άνοιξη του 1823, από τη νεοσύστατη Ελληνική Επιτροπή του Λονδίνου να δανείσει το όνομά του και να δώσει ηθική υποστήριξη στην υπόθεση. Στις 16 Ιουλίου 1823, ο Μπάιρον απέπλευσε από τη Γένοβα στην Κεφαλονιά με συστατικές επιστολές του πνευματικού ηγέτη των Ελλήνων της Ιταλίας, επισκόπου Ιγνατίου.

Υιοθετώντας τον ελληνικό σκοπό, ο Μπάιρον μεταμορφώθηκε από ανέμελο και ονειροπαρμένο ρομαντικό ποιητή σε κάποιον που ταύτισε τον εαυτό του με τον λαό που καταγόταν από το «δικό του» έθνος και ως εκ τούτου έγινε επαναστάτης και άνθρωπος της δράσης που υπηρετεί εκείνο το αυτο-φαντασμένο ιδεώδες. Από τον Αύγουστο έως τον Δεκέμβριο του 1823 έκανε το αρχηγείο του στη νήσο της Κεφαλονιάς, την εποχή εκείνη μέρος του Βρετανικού Προτεκτοράτου των Ιονίων Νήσων. Στόχος του ήταν να απελευθερώσει το τουρκοκρατούμενο φρούριο του Λεπάντο στη Ναύπακτο. Ο Φαναριώτης πρίγκιπας και πολιτικός Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος (1791-1865) τον προσκάλεσε να συναντηθούν στη βάση του στο Μεσολόγγι, την πρωτεύουσα στη βόρεια πλευρά του Πατραϊκού Κόλπου. Στις 5 Ιανουαρίου 1824 έφτασε στο Μεσολόγγι, αφού παρ’ ολίγον απέφυγε να αιχμαλωτιστεί από τον τουρκικό στόλο. Εκεί, ο Μαυροκορδάτος τον στρατολόγησε στο μοντερνιστικό όραμά του για μία μελλοντική Ελλάδα που θα διέπεται από τον κανόνα του νόμου. Ο Μπάιρον πέρασε λιγότερο από τέσσερις μήνες στο Μεσολόγγι. Έδωσε μεγάλα χρηματικά ποσά για να στηρίξει τον ελληνικό στόλο. Το σχέδιό τους ήταν σύντομα να μετακομίσουν στην πρωτεύουσα, το Ναύπλιο, στην Πελοπόννησο. Ωστόσο, σε σύντομο διάστημα, λόγω της έκθεσής του σε βίαιη βροχή, τον έπιασε ο πυρετός που σε λίγες ημέρες έβαλε τέλος στη ζωή του σε ηλικία 37 ετών, στο Μεσολόγγι, στις 19 Απριλίου 1824. Τα λείψανά του στη συνέχεια ταριχεύτηκαν και μεταφέρθηκαν. στην Αγγλία για ταφή στην ενοριακή εκκλησία της Αγίας Μαρίας Μαγδαληνής στο Χάκναλ του Νότιγχαμσαϊρ.

Όταν ο Λόρδος Μπάιρον αρρώστησε για πρώτη φορά στις 15 Φεβρουαρίου 1824, ιατροί τον παρότρυναν να αποσυρθεί σε κάποιο ευεργετικό μέρος μέχρι να αποκατασταθεί η υγεία του. Τα λόγια που απηύθυνε ο Μπάιρον στον Σάμιουελ Μπαρφ, ο οποίος έγραψε μία επιστολή στις 10 Μαρτίου 1824 για να τον συμβουλεύσει να εγκαταλείψει το υγρό κλίμα του Μεσολογγίου και να μείνει στο σπίτι του στη Ζάκυνθο, είναι πολύ συγκινητικά: «Δεν μπορώ να εγκαταλείψω την Ελλάδα, ενώ υπάρχει η πιθανότητα να έχω οποιαδήποτε, έστω και υποτιθέμενη, χρησιμότητα· και όσο στέκομαι ορθός στα πόδια μου, έχω χρέος να μείνω και να αγωνιστώ πιστά. Αυτός ο σκοπός αξίζει εκατομμύρια ανθρώπους σαν κι εμένα.» (Τα Έργα του Λορδου Μπάιρον. Παρίσι, FR: Γκαλινιανί, 1827:xxxvi). Νιώθοντας το τέλος του να πλησιάζει, αναρωτήθηκε: «Έδωσα [στην Ελλάδα] τον χρόνο μου, την υγεία μου, την περιουσία μου και τώρα δίνω τη ζωή μου. Τι θα μπορούσα να κάνω περισσότερο;» [αυτόθι] Ο θάνατος του Μπάιρον στο Μεσολόγγι προκάλεσε μια έκρηξη θλίψης στον φιλελληνικό κόσμο. Η θλίψη που έπεσε στη χώρα, καθώς τα νέα διαδόθηκαν γρήγορα από επαρχία σε επαρχία, μαρτυρούσε πόσο βαθιά είχε βυθιστεί στις καρδιές των Ελλήνων η γενναιόδωρη αφοσίωσή του στην υπόθεση τους. Η νεκρώσιμος τελετή έγινε στον καθεδρικό ναό, όπου βρίσκονται τα σώματα του Μάρκου Μπότσαρη (1790-1823) και του γενναίου στρατηγού Καρλ Γκραφ φον Νόρμαν Έρενφελς (1784-1822), την Κυριακή μετά το Πάσχα, στις 22 Απριλίου. Ο Σπυρίδων Τρικούπης (1788-1873) -ο φίλος του Μπάιρον, ο ικανός γραμματέας του Γκίλφορντ, ο σφριγηλός ιστορικός και νυν άξιος εκπρόσωπος της χώρας του στην Αγγλία- εκφώνησε επικήδειο λόγο επάνω από τη σορό του. Τα λόγια απελπισίας του είχαν απήχηση σε όλη την Ελλάδα. Τα ακόλουθα αποσπάσματα από το πεζογραφικό του εγκώμιο συνθέτουν έναν ύμνο για τη φιλελληνική διάσταση του Μπάιρον.

Ἦλθεν, εἰς ἓνα λόγον, κατὰ τὴν μαρτυρίαν τῶν οἰκιακῶν του, μὲ ἀπόφασιν νὰ ἀποθάνῃ εἰς τὴν Ἑλλάδα διὰ τὴν Ἑλλάδα. § Εγκωμιάζει τὸν ποιητὴν τοῦ αἰῶνός μας ὃλη ἡ σοφὴ Εὐρώπη, καὶ θέλει τὸν ἐγκωμιάσουν ὂλοι οἱ αἰῶνες, διότι ἐγενήθη διὰ ὃλην τὴν Εὐρώπην, καὶ διὰ ὃλους τοὺς αἰῶνας. § Εἰς αὐτὸν τὸν ἀγῶνα τοῦ θανάτου του, ἢγουν τὴν στιγμὴν ὃταν κρυμμένη ἡ αἰωνιότης δείχνεται εἰς τὸν ἂνθρωπον εὑρισκόμενον εἰς τὰ ὃρια τῆς θνητῆς καὶ τῆς ἀθανάτου ζωῆς, ὃταν, λέγω, ὃλος ὁ ὁρατὸς κόσμος φαίνεται ἓνα μόνον σημεῖον ὡς πρὸς τὰ λαμπρὰ ἒργα τῆς θείας Παντοδυναμίας, εἰς ἐκείνην τὴν φοβερὰν ὣραν ὁ πολυένδοξος οὗτος νεκρὸς ἀφίνων τὸν κόσμον ὃλον, ἐβάστασεν εἰς τὸ στόμα του [μόνον ένα όνομα] βαθυά ῥιζωμένο εἰς τὰ σπλάχνα του, οὒτε ἡ στιγμὴ τοῦ θανάτου δὲν ἠμποροῦσε νὰ τὸ ἐξαλείψῃ· […] «Ἑλλάς!», εἶπε, καὶ ἡ φωνὴ του ἒλειψε! Ποία ἑλληνικὴ καρδία νὰ μὴ συντρίβεται ὁσάκις ἐνθυμεῖται αὐτὴν τὴν περίστασιν; […] Ὃλη ἡ γῆ τῆς Ἑλλάδος εἶναι ὁ τάφος του· […] Τὸ Μεσολόγγι σφιχταγκαλιάζει, ὡς σύμβολον τῆς ἀγάπης του, τὴν θήκην τοῦ πνεύμονός του, δέξου καὶ σὺ, γλυκύτατε καρπὲ τῆς καρδίας τοῦ ἀποθανόντος, δέξου ὃλον του τὸ λοιπὸν σῶμα· σὲ τὸ ξεπροβοδεῖ ἡ Ἑλλάς ὃλη μαυροφορεμένη, ὃλη ἀπαραηγόρητος· σὲ τὸ ξεπροβοδεῖ μὲ ὃλην τὴν ἐκκλησιαστικὴν, τὴν πολιτικὴν καὶ στρατιωτικὴν τιμὴν καὶ παράταξιν, καὶ μὲ ὃλον τὸ πλῆθος τῶν συμπολιτῶν τοῦ Μεσολογγιτῶν καὶ ὁμογενῶν του Ἑλλήνων· σὲ τὸ ξεπροβοδεῖ στεφανωμένον μὲ τὴν εὐγνωμοσύνην τῆς, παρηγορημένον μὲ τὰ δάκρυά της, συνωδευμένον μὲ τὰς θεόδεκτους εὐχὰς καὶ εὐλογίας τῶν Ἀρχιερέων καὶ ὃλου τοῦ Κλήρου. […] Οἱ στρατηγοί τὸ ἐβάστασαν εἰς τοὺς ὢμους των, καὶ τὸ ἒφεραν εἰς τὴν ἐκκλησίαν· χιλιάδες Ἓλληνες στρατιῶται ἐσκέπαζαν τὰ δεξιὰ καὶ ἀριστερὰ τοῦ δρόμου ὃθεν τὸ ἐδιάβαιναν, καὶ τὰ στόματα τῶν τουφεκιῶν ὃπού ἐκατέφαγαν τόσους καὶ τόσους τυράνους, ἧσαν ὃλα γυρμένα κατά τῆς γῆς, ὡς νὰ ἢθελαν νὰ πολεμήσουν καὶ αὐτὴν τὴν γῆν ὁποῦ τοὺς ἃρπασε τὸν εἰλικρινῆ φίλον των· ὃλα αὐτὰ τὰ πλήθη τῶν στρατιωτῶν μὲ τὸ σπαθὶ αὐτὴν τὴν στιγμὴν εἰς τὴν μέσην, μὲ τὸ τουφέκι εἰς τὸν ὦμον, καὶ ἒτοιμοι νὰ ἐκστρατεύσουν ἐναντίον τοῦ ἀσπόνδου ἐχθροῦ τοῦ Χριστοῦ καὶ τοῦ Ἀνθρώπου, περικυκλόνουν τὸ νεκρικὸν του κρεββάτι, καὶ ὀρκίζονται εἰς αὐτὸ νὰ μὴ λησμονήσουν ποτὲ τὰς θυσίας τοῦ πατρός σου, και ποτέ νὰ μὴν ἀφήσουν νὰ πατηθεῖ ἀπὸ βάρβαρον καὶ τυραννικὸν πόδι ὁ τόπος ὃπου εὑρίσκονται ἀπομεινάριά του. [‘Επικήδειος λόγος που εκφωνήθηκε στα ελληνικά από τον κ. Σπυρίδωνα Τρικούπη … προς τιμήν του αειμνήστου Λόρδου Μπάιρον’. Παραχώρηση της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Βουλής των Ελλήνων].

Ενώ βρισκόταν στην Ελλάδα, ο Μπάιρον συνέθεσε ολίγη ποίηση. Το ποίημα ‘Σήμερα Συμπληρώνω Το Τριακοστό-Έκτο Έτος Μου» που γράφτηκε στο Μεσολόγγι στα γενέθλιά του, στις 22 Ιανουαρίου 1824, είναι το τελευταίο και μοναδικό που συνέθεσε στην Ελλάδα. Η έκτη στροφή λέει: «Το ξίφος, το λάβαρο – και το χωράφι –– / Δόξα και Ελλάδα γύρω μου δες! / Ο Σπαρτιάτης, που φέρεται στην ασπίδα του / Δεν ήταν πιο ελεύθερος.» [Ημερολόγιο Κεφαλονιάς του Μπάιρον, 1824. NLS Ms.43353, σελ 20-21. Παραχώρηση της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Σκωτίας]. Αυτή η στροφή αποκαλύπτει την προβλεπόμενη σχέση του με την αρχαία και τη σύγχρονη Ελλάδα που άξιζε να καλλιεργηθεί.

200 χρόνια μετά το θάνατο του Μπάιρον, η προσωπικότητα και τα επιτεύγματά του, όπως αφηγούνται οι θαυμαστές και οι φίλοι του, εξακολουθούν να σχετίζονται με το φιλελληνικό ιδεώδες.

Ο Λέστερ Στάνχοουπ, ο πράκτορας της Ελληνικής Επιτροπής του Λονδίνου, έγραψε στον Τζων Μπάουρινγκ από τα Σάλωνα στις 30 Απριλίου 1824: «Η Αγγλία έχασε την πιο λαμπρή της ιδιοφυΐα – την Ελλάδα τον ευγενέστερο φίλο της. Για να τους παρηγορήσει για την απώλεια, άφησε πίσω του τις εκπορεύσεις του υπέροχου μυαλού του. Εάν ο Μπάιρον είχε ελαττώματα, είχε και λυτρωτικές αρετές – θυσίασε την άνεση, την τύχη, την υγεία και τη ζωή του για τον σκοπό ενός καταπιεσμένου έθνους. Τιμώμενη η μνήμη του! Εάν είχα στη διάθεσή μου τις στάχτες του, θα τις εναπόθετα στον Ναό του Θησέα ή στον Παρθενώνα στην Αθήνα».

Ο λοχαγός Γουίλιαμ Πάρεϋ, γραμματέας του Μπάιρον, είπε: «Μόλις έγινε γνωστό ότι ο Λόρδος Μπάιρον πέθανε, η λύπη και η θλίψη έγιναν γενικά αισθητές στην Ελλάδα. Απλώθηκαν από τα δικά του διαμερίσματα στην πόλη του Μεσολογγίου, σε ολόκληρη την Ελλάδα και σε κάθε μέρος της πολιτισμένης Ευρώπης. […] Ο Μαυροκορδάτος μίλησε για τον Λόρδο Μπάιρον ως τον καλύτερο φίλο της Ελλάδας, και είπε ότι η συμπεριφορά του ήταν αξιοθαύμαστη. Ακούστηκε να λέγει ότι η ασφάλεια της Ελλάδας εξαρτιόταν από τη ζωή του. […] Ο Λόρδος Μπάιρον θρηνήθηκε ως ο καλύτερος ευεργέτης στην Ελλάδα. Οι ιερείς εκφωνούσαν λόγους και αποδίδονταν οι ίδιες τιμές στη μνήμη του όπως και στη μνήμη ενός από τους ευλαβείς αρχηγούς τους.»

Ο Διονύσιος Σολωμός (1798-1857), ο εθνικός ποιητής της Ελλάδας, συνέθεσε τελικά μια ωδή στη μνήμη του Μπάιρον, ο οποίος ήταν αναμφίβολα ένας από τους μεγαλύτερους θαυμαστές που είχε ποτέ το ελληνικό έθνος. Η ακόλουθη στροφή είναι η πρώτη αυτής της μεγάλης ωδής: «Λευτεριά, γιὰ λίγο πάψε / νὰ χτυπᾶς μὲ τὸ σπαθί· / τώρα σίμωσε καὶ κλάψε / εἰς τοῦ Μπάυρον τὸ κορμί».

Στο άκουσμα της είδησης του θανάτου του Μπάιρον, ο τότε 15χρονος ρομαντικός ποιητής Άλφρεντ Τέννυσον (1809-1892) συνετρίβει, δηλώνοντας ότι ήταν μία ημέρα «όταν όλο το σύμπαν φαινόταν να σκοτεινιάζει για εμένα». Ο Μπάιρον ήταν το καλλιτεχνικό αντίστοιχο της Γαλλικής Επανάστασης, με τη σφοδρή άδειά της, την εξέγερσή της ενάντια στις καθιερωμένες μορφές, την άγρια αποφασιστικότητά της να είναι ελεύθερη.

Η μοίρα του Μπάιρον, που είχε κάνει διάσημη την πόλη του θανάτου του, αντήχησε σε όλο τον κόσμο. Θα αποδεικνυόταν ένα σημείο καμπής στον Ελληνικό Πόλεμο της Ανεξαρτησίας και θα διασφάλιζε την επιτυχία της πολιτικής για την οποία είχε αγωνιστεί ο Μπάιρον: να γίνει η Ελλάδα ένα μοντέρνο έθνος-κράτος. Όπως εύστοχα εξέφρασε ο θεολόγος καθηγητής Ηλίας Λιάμης, η μεγάλη κληρονομιά του Μπάιρον φάνηκε δύο χρόνια μετά τον θάνατό του, στην Έξοδο του Μεσολογγίου, όταν η ικανότητα των Ελλήνων να συνεχίσουν να αμύνονται κατά των οθωμανικών στρατευμάτων είχε χαθεί, με αποτέλεσμα να υποστούν σφοδρή επίθεση. που ακολούθησε σφαγή. Η μετάβαση από τη 10η στην 11η Απριλίου 1826 ήταν μία μακρά νύχτα και ταυτοχρόνως η αυγή της αποθέωσης αυτής της μικρής πόλης της Ακαρνανίας, που την έκανε μεγάλη και ιερή στη διεθνή ιστορία. Η καθολική αναγνώριση του Μεσολογγίου ως βωμού της ελευθερίας ήταν το επίτευγμα του Μπάιρον – κάνοντας την ευρύτερη δυτική κοινωνία να ασχοληθεί μαζί του. Εξαιτίας του Μπάιρον, το Μεσολόγγι γέμισε τα πρωτοσέλιδα των ευρωπαϊκών εφημερίδων, τις διακηρύξεις των φιλελληνικών συλλόγων, τις εκκλήσεις των πολιτών στις κυβερνήσεις τους. Αυτή η πόλη, χάρη στον Μπάιρον, έγινε ουσιαστικά μια ευρωπαϊκή πόλη που κράτησε τα βλέμματα εκατομμυρίων ανθρώπων καρφωμένα πάνω της και συγκίνησε ολόκληρους λαούς με τις περιπέτειες, την πολιορκία και τελικά την ηρωική της έξοδο [Ηλίας Λιαμής, Λόρδος Μπάιρον: Ο ποιητής και η αποθέωση του Μεσολογγίου, 28 Ιανουαρίου 2021]. Στην πραγματικότητα, το φάντασμα του Μπάιρον ήταν η κινητήρια δύναμη που ουσιαστικά βοήθησε να απελευθερωθεί η Ελλάδα και να γίνει η νέα έδρα της αρχαίας Ελλάδας.

Κέρκυρα, 23 Ιουλίου 2023

Παράρτημα

Λόγος ἐπικήδειος τοῦ Σπυρίδωνος Τρικούπη εἰς τὸν Λόρδον Νόελ Μπάιρωνα, ἀποθανόντα κατὰ τὴν 6η Ἀπριλίου τοῦ ἒτους 1824, 19 Μαΐου, Κυριακὴ τοῦ Πάσχα, ἐν Μεσολογγίῳ, ὃπου καὶ αὐτοσχεδιασθείς εἰς τὸ κοινότατον ὗφος, ἐξεφωνήθη ἐπ᾽ Ἐκκλησίας.

«Τὶ ἀνέλπιστον συμβεβηκὸς! Τὶ ἀξιοθρήνητον δυστύχημα! Ὀλίγος καιρὸς εἶναι ἀφοῦ ὁ λαὸς τῆς πολύπαθης Ἑλλάδος ὃλος χαρὰ καὶ ἀγαλλίαση ἐδέχθη εἰς τοὺς κόλπους του τὸν ἐπίσημον τοῦτον ἂνδραν καὶ σήμερον ὃλος θλίψη καὶ κατήφεια καταβρέχει τὸ νεκρικόν του κρεβάτι μὲ πικρότατα δάκρυα, καὶ ὀδύρεται ἀπαρηγόρητα. Ὁ γλυκύτατος χαιρετισμὸς «Χριστὸς Ἀνέστη», ἒγινε ἂχαρις τὴν ἡμέραν τοῦ Πάσχα εἰς τὰ χείλη τοῦ κάθε Ἓλληνος Χριστιανοῦ, καὶ ἀπανταίνοντας ὁ ἓνας εἰς τὸν ἂλλον, πρὶν τοῦ εὐχηθῇ ταῖς καλαῖς ἐορταῖς ἐρωτοῦσε «Πῶς εἶναι ὁ μυλόρδος;». Χιλιᾶδες ἂνθρωποι συναγμένοι νὰ δώσουν μεταξύ τους τὸ θεῖον φίλημα τῆς ἀγάπης εἰς τὴν εὐρύχωρον πεδιάδα ἒξω ἀπὸ τὸ τεῖχος τῆς πόλεώς μας, ἐφαίνονταν ὃτι ἐσυνάχθησαν μόνον καὶ μόνον νὰ παρακαλέσουν τὸν ἐλευθερωτὴν τοῦ παντός διὰ τὴν ὑγείαν τοῦ συναγωνιστοῦ τῆς ἐλευθερίας τοῦ γένους μας.

Καὶ πῶς ἦτο δυνατὸν νὰ μὴ συντριβῇ ἡ καρδία ὃλων; Νὰ μὴ καταπικραθοῦν ὃλων τὰ χείλη; Εὐρέθηκεν ἂλλη φορὰν τὸ μέρος τοῦτο τῆς Ἑλλάδος εἰς περισσοτέραν χρείαν καὶ ἀνάγκην παρὰ εἰς τὴν ἐποχὴν, εἰς τὴν ὁποίαν ὁ πολυθρήνητος Μυλόρδος Μπάιρον ἐπέρασε μὲ κίνδυνον καὶ αὐτῆς τῆς ζωῆς του εἰς τὸ Μεσολλόγι, καὶ τότε καὶ εἰς ὃσον καιρὸν συνέζησε μαζὶ μας, δὲν ἐθεράπευσε τὸ πλουσιοπάροχόν του χέρι ταὶς δεινόταταις χρείαις μας, χρείαις ὃπου ἡ πτωχεία μας ταὶς ἂφηνεν ἀδιόρθωταις; Πόσα ἂλλα καλὰ πολὺ ἀκόμα μεγαλύτερα, ἐλπίζαμεν ἀπὸ αὐτὸν τὸν ἂνδρα; Καὶ σήμερον, ἀλλοίμονον! Σήμερον ὁ πικρὸς τάφος καταπίνει καὶ αὐτὸν καὶ ταὶς ἐλπίδαις μας!

Ἀλλὰ δὲν ἠμποροῦσε τάχα καθήμενος καὶ ἒξω ἀπὸ τὴν Ἑλλάδα, ἀναπαυόμενος καὶ χαιρόμενος τὰ καλὰ τῆς Εὐρώπης, νὰ τρέξῃ μὲ μόνην τὴν μεγαλοδωρίαν τῆς καρδίας του εἰς βοήθειάν μας; Τοῦτο ἀρκοῦσε διὰ ἠμάς, ἐπειδὴ ἡ δοκιμασμένη φρόνησις καὶ βαθεία ἐμπειρία τοῦ προέδρου τῆς βουλῆς καὶ διοικητοῦ μας θὰ ἐξοικονομοῦσε μὲ μόνα τὰ μέσα αὐτὰ τὴν ἀσφάλειαν τῶν μερῶν τούτων. Ἀλλὰ, ἐὰν ἀρκοῦσε τοῦτο δ’ ἠμάς, δὲν ἀρκοῦσεν, ὂχι, δι’ αὐτὸν. Πλασμένος ἀπὸ  τὴν φύσιν, διὰ νὰ ὑπερασπίζεται πάντοτε τὰ δικαιώματα τοῦ ἀνθρώπου ὃπου καὶ ἐὰν τὰ ἒβλεπε καταπατημένα, γεννημένος εἰς ἐλεύθερον καὶ πάνσοφον ἒθνος, θρεμμένος ἀπὸ  μικρὸς μὲ τὴν ἀνάγνωσιν τῶν συγγραμμάτων τῶν ἀθανάτων προγόνων μας, τὰ ὁποῖα διδάσκουν ὃσους ἠξεύρουν νὰ διαβάσουν, ὂχι μόνον τὶ εἶναι, ἀλλὰ καὶ τὶ πρέπει νὰ εἶναι καὶ τὶ ἠμπορεῖ νὰ εἶναι ὁ ἂνθρωπος τῆς Ἑλλάδος νὰ ἀποφασίσῃ καὶ νὰ ἐπιχειρισθῇ νὰ συντρίψῃ ταὶς φρικταὶς ἀλυσαίς του καὶ τὰ συντρίμματα τῶν ἀλύσων του νὰ κάμῃ κοφτερὰ σπαθιὰ διὰ νὰ ξαναποχτήσῃ μὲ τὴν βίαν ὃ,τι τοῦ ἃρπαξεν ἡ βία. Εἶδε καὶ ἂφησεν ὃλαις ταὶς πνευματικαὶς καὶ σωματικαὶς ἀπὸλαυσαις τῆς Εὐρώπης καὶ ἦλθε νὰ κακοπαθήσῃ καὶ νὰ ταλαιπωρηθῇ μαζὶ μας, συναγωνιζόμενος ὂχι μόνον μὲ τὸν πλοῦτον του, τὸν ὁποῖον δὲν ἐλυπήθηκεν, ὂχι μόνον μὲ τὴν γνώσιν του τῆς ὁποίας μᾶς ἒδωκε τόσα σωτηριώδη σημεῖα, ἀλλὰ καὶ μὲ τὸ σπαθὶ του ἀκονισμένον ἐναντίον τῆς τυραννίας καὶ τῆς βαρβαρότητος. Ἦλθεν, εἰς ἓναν λόγον, κατὰ τὴν μαρτυρίαν τῶν οἰκιακῶν του, μὲ ἀπόφασιν νὰ ἀποθάνει εἰς τὴν Ἑλλάδα διὰ τὴν Ἑλλάδα. Πῶς λοιπὸν νὰ μὴ συντριβῇ ὃλων μας ἡ καρδία διὰ τὴν στέρησιν ἑνὸς τοιούτου ἀνδρὸς; Πῶς νὰ μὴ κλαύσωμεν τὴν στέρησίν του ὡς γενικὴν στέρησιν ὃλου τοῦ Ἑλληνικοῦ γένους;

Ἀλλ’ ἒως αὐτοῦ, ἀδερφοὶ, εἲδατε τὸν φιλελεύθερον, τὸν πλούσιον, τὸν ἀνδρεῖον ἂνθρωπον, τὸν ἀληθινὸν φιλλέληνα, εἲδατε τὸν εὐεργέτην. Τοῦτο φθάνει βέβαια νὰ μᾶς κινήσῃ τὰ δάκρυα. Δὲν φθάνει ὃμως, δὲν φθάνει διά τὴν ὑπόληψίν του καὶ τὸ μέγεθος τοῦ ἐνδόξου ἐπιχειρηματός του αὐτὸς, τοῦ ὁποίου κλαίομεν τὸν θάνατον ἀπαρηγόρητα, εἶναι ἂνθρωπος ὁ ὁποῖος (εἰς τὸ εἶδος του) ἒδωκε τὸ ὂνομά του εἰς τὸν αἰώνα μας. Ἡ εὐρυχωρία τοῦ πνεύματός του καὶ τὸ ὗψος τῆς φαντασίας του δὲν τὸν ἂφησαν νὰ πατήσῃ τὰ λαμπρὰ, πλὴν κοινὰ ἲχνη τῆς φιλολογικῆς τῶν παλαιῶν δόξας. Ἒπιασε νέον δρόμον, τὸν ὁποῖον ἡ γεροντικὴ πρόληψις προσεπάθησε καὶ προσπαθεῖ ἀκόμη νὰ τὸν κλείσῃ εἰς τὴν σοφὴν Εὐρώπην. Ἀλλὰ ὃσω ζοῦν τὰ συγγράματά του (καὶ θὰ ζοῦν ὃσω ζῆ ὁ κόσμος) θέλει μείνει πάντοτε ὁ δρόμος αὐτὸς ἀνοιχτὸς ἐπειδὴ καὶ αὐτὸς καθῶς καὶ ὁ ἂλλος εἶναι δρόμος ἀληθινῆς δόξας. Ἐδῶ παρατρέχω ὃσα μὲ βιάζει νὰ σᾶς κοινοποιήσῳ τὸ βαθὺ σέβας καὶ ὁ μεγάλος ἐνθουσιασμὸς ὃπου πάντοτε ἐνέπνευσεν εἰς τὴν καρδίαν μου ἡ ἀνάγνωσις τῶν συγγραμμάτων του καὶ τὸν ὁποῖον αἰσθάνομαι τῶρα σφοδρότερον ἀπὸ  ἂλλην φορὰν. Ἐγκωμίασε καὶ ἐγκωμιάζει τὸν ποιητὴν τοῦ αἰώνος μας ὃλη ἡ σοφὴ Εὐρώπη, καὶ θέλει τὸν ἐγκωμιάσουν ὃλοι οἱ αἰῶνες, ἐπειδὴ ἐγεννήθηκε διὰ ὃλην τὴν Εὐρώπην καὶ διὰ ὃλους τοὺς αἰώνας.

Ἓνας ἂλλος συλλογισμὸς μοῦ ἒρχεται εἰς τὸν νοὺν, συλλογισμὸς τόσον ὀρθὸς καὶ ἀληθινὸς ὃσον προσαρμοσμένος εἰς τὴν περίστασιν τῆς πατρίδος μας. Ἀκούσατε, Ἓλληνες, μὲ προσοχὴν αὐτὸν τὸν συλλογισμὸν, ἐπειδὴ θέλω νὰ γενῇ καὶ συλλογισμὸς ἐδικὸς σας καὶ συλλογισμὸς παντοτινὸς.

Πολλὰ ἐστάθησαν τὰ λαμπρὰ ἒθνη εἰς τὸν κόσμον, ἀλλὰ ὀλιγώταταις αἱ ἐποχαίς τῆς ἀληθινῆς των λαμπρότητος. Ἓνα ὃμως φαινόμενον, στοχάζομαι, λείπει ἀπὸ  τὰ χρονικά ὃλου τοῦ λαμπροῦ κόσμου, φαινόμενον τὸ ὁποῖον ἐδίσταζεν, ἐὰν ποτὲ ἠμπορεῖ νὰ φανῇ, καὶ αὐτὸς ὁ παρατηρητικὸς νοὺς τῆς φιλοσοφίας. Ὃλα σχεδὸν τὰ ἒθνη τῆς γῆς ἒπεσαν ἀπὸ  τὰ χέρια τοῦ ἑνὸς εἰς τὰ χέρια ἂλλου αὐθέντου. Κάποτε ἐκαλλιτέρευσαν, κάποτε εχειροτέρευσαν. Πουθενὰ ὃμως τὸ μάτι τοῦ ἱστορικοῦ δὲν εἶδε κανένα ἒθνος κατασκλαβωμένον ἀπὸ  βαρβάρους καὶ μάλιστα βαρβάρους ῥιζωμένους ἀπὸ  αἰώνας εἰς αὐτὸ τὸ ἒθνος, δὲν τὸ εἶδε, λέγω, νὰ ξεσκλαβωθῇ ἀφ’ ἑαυτοῦ του. Ἰδοὺ τὸ φαινόμενον. Τοῦτο σήμερον παρουσιάζεται κατά πρώτην φορὰν εἰς τὸν κόσμον καὶ φαίνεται εἰς μοναχὴν τὴν Ἑλλάδαν. Ναὶ, εἰς μοναχὴν τὴν Ελλάδα φαίνεται. Τὸ βλέπει μακρόθεν ὁ φιλόσοφος καὶ χάνει τὸν δισταγμόν του, τὸ βλέπει ὁ ἱστορικὸς καὶ ἐτοιμάζεται νὰ τὸ διηγηθῇ ὡς νέαν ἀνακάλυψιν τῆς τύχης τῶν ἐθνῶν, τὸ βλέπει ὁ πολιτικὸς καὶ γίνεται σκεπτικότερος καὶ προφυλακτικότερος. Τόσον παράδοξος εἶναι ὁ καιρὸς εἰς τὸν ὁποῖον ζοῦμεν ἀγαπητοὶ μου Ἓλληνες! Ἡ ἐπανάστασις τῆς Ἑλλάδος δὲν εἶναι ἐποχὴ τοῦ ἒθνους μας μόνον, εἶναι ἐποχὴ ὃλων τῶν ἐθνῶν, ὃλων τῶν αἰώνων, ἐπειδὴ, καθῶς σᾶς εἶπα, εἶναι φαινόμενον μοναδικὸν εἰς τὴν πολιτικὴν κατάστασιν τῶν ἐθνῶν.

Αὐτὸ τὸ μοναδικὸν φαινόμενον ἐπαρατήρησεν ὁ μεγάλος νοὺς τοῦ μεγαλόφρονος, τοῦ πολυθρηνήτου Μπάιρον, καὶ ἠθέλησε νὰ ἑνώσῃ τὴν ἀθάνατήν του δόξαν μὲ τὴν δόξαν σας καὶ νὰ ἐμβάσῃ τὸ ὂνομά του εἰς τὴν ἱστορίαν τῶν λαμπρῶν σας κατορθωμάτων. Δὲν ἒγιναν καὶ ἂλλαις ἐπαναστάσεις εἰς ταὶς ἡμέραις του; Καμμίαν ὃμως δὲν ἀκολούθησε, καμμίαν δὲν ὑπερασπίσθη, ἐπειδή ἦτον πολλὰ διαφορετικὸς ὁ χαρακτὴρ καὶ πολλὰ διαφορετικὴ ἡ φύσις τους. Ἡ μοναχὴ δόξα τῆς Ἑλλάδος ἦτον ἂξια δόξα διὰ ἐκεῖνον, τὸν ὁποῖον δοξολογοῦν ὃλα τὰ σοφὰ στόματα. Βλέπετε, ὦ Ἓλληνες, βλέπετε εἰς τὶ καιρὸν ζῆτε, εἰς τὶ ἀγώναν ἐμβήκατε; Βλέπετε ὃτι μὲ τὴν δόξαν σας δὲν ἠμπορεῖ νὰ συγκριθῇ καμμία δόξα περασμένη; Οἱ φιλελεύθεροι, οἱ φιλάνθρωποι, οἱ φιλόσοφοι ὃλων τῶν ἐθνῶν, καὶ μάλιστα τῆς μεγαλόδωρης Ἀγγλίας, σᾶς χαιρετοῦν ὃλοι μακρόθεν, ὃλοι σᾶς συγχαίρονται, ὃλοι σας ἐμψυχώνουν, καὶ ὁ ποιητής τῶν καιρῶν μας, ἀγκαλά καὶ στεφανωμένος ἀθανασίαν, ἐζήλευσε τὴν δόξαν σας καὶ ἦλθε προσωπικῶς νὰ ξεπλύνει μαζὶ σας μὲ τὸ αἷμα του τὰ μολυσμένα ἀπὸ  τὴν τυραννίαν χώματά μας.

Γεννημένος εἰς τὴν λαμπρότατην μητρόπολιν τῆς Λόνδρας, εὐγενέστατος καὶ ἀπὸ  πατέρα καὶ ἀπὸ  μητέρα, πόσην χαρὰν αἰσθάνθηκε ἡ φιλελληνική του καρδία, ὃταν ἡ πτωχή μας πόλις εἰς σημεῖον εὐγνωμοσύνης, τὸν ἐπολιτόγραψε; Εἰς αὐτὸν τὸν ἀγώναν τοῦ θανάτου του, ἣγουν τὴν στιγμὴν ὃταν κρυμμένη ἡ αἰωνιότης δείχνεται εἰς τὸν ἂνθρωπον εὐρισκόμενον εἰς τὰ ὃρια τῆς θνητῆς καὶ ἀθάνατης ζωῆς, ὃταν λέγω ὃλος ὁ ὁρατὸς κόσμος φαίνεται ἓνα μόνον σημεῖον ὡς πρὸς τὰ λαμπρὰ ἒργα τῆς θείας παντοδυναμίας, εἰς ἐκείνην τὴν φοβερὰν ὢραν ὁ πολυένδοξος τοῦτος νεκρὸς ἀφήνοντας τὸν κόσμον ὃλον ἐβάσταξεν εἰς τὸ στόμα του μονάχα δύο ὀνόματα, τῆς μονάκριβης καὶ πολυαγαπημένης του κόρης καὶ τῆς Ἑλλάδος. Αὐτὰ τὰ δύο ὀνόματα βαθειὰ ῥιζωμένα εἰς τὰ σπλάχνα του, μήτε ἡ στιγμὴ τοῦ θανάτου δὲν μπόρεσε νὰ τὰ ἐξαλείψῃ. «Κόρη μου!» εἶπεν, «Ἑλλὰς!» εἶπεν, καὶ ἡ φωνὴ του ἒλειψε! Ποία ἑλληνικὴ καρδία νὰ μὴ συντρίβεται ὃσαις φοραίς ἐνθυμείται αὐτὴν τὴν περίστασιν;

Δεκτὰ βεβαίως, ἀγαπητοὶ μου Ἓλληνες, πολὺ δεκτὰ εἶναι εἰς τὴν σκιὰν του τὰ δάκρυά μας, ἐπειδή εἶναι δάκρυα εἰλικρινή, δάκρυα τῶν κληρονόμων τῆς άγάπης του. Ἀλλὰ πολὺ δεκτότερα δι’ αὐτὸν θὰ εἶναι τὰ ἒργα μας διὰ τὴν πατρίδαν, τὰ ὁποῖα καὶ χωρισμένος ἀπὸ  ἠμὰς, θὰ παρατηρεῖ ἐπάνωθεν ἀπὸ  τοὺς οὐρανοὺς, τοὺς ὁποίους τοῦ ἂνοιξεν ἡ ἀρετὴ του· αὐτὴν καὶ μοναχὴν τὴν εὐγνωμοσύνην γυρεύει ἀπὸ  ἠμὰς εἰς ταὶς εὐεργεσίαις του, αὐτὴν τὴν ἀνταμοιβὴν εἰς τὴν πρὸς ἠμὰς ἀγάπην του, αὐτὴν τὴν ἐλάφρωσιν εἰς ταὶς ταλαιπωρίαις του, αὐτὴν τὴν πληρωμήν διὰ τὸν χαμὸν τῆς πολύτιμης ζωῆς του. Ὃταν, ἀγαπητοί μου Ἓλληνες, ἡ δύναμίς σας κατορθώσει νὰ ἀποσυντρίψῃ τὰ χέρια ὃπου μᾶς ἀλυσόδεναν, τὰ χέρια ὃπου ἃρπαζαν ἀπὸ  ταὶς ἀγκάλαις μας τοὺς ἀδελφοὺς, τὰ τέκνα, τὴν κατάστασίν μας, τότε θὰ χαρεῖ ἡ σκιὰ του, τότε θὰ ἀγαλλιασθεῖ ἡ κόνις του· ναὶ, εἰς τὴν μακαρίαν ἐκείνην ὢραν τοῦ εὐτυχισμένου τέλους τῶν ἀγώνων σας ὁ ἀρχιερεύς θά ἀπλώνει τὴν ἰερὰν του καὶ ἐλεύθερην δεξιὰν καὶ θὰ εὐλογεῖ καὶ ἁγιάζει τὸν πολυένδοξον τάφον του, τὸ Παλικάρι ζωσμένον τὸ σπαθὶ ἀπὸ  τὰ τυραννικὰ αἳματα βαμμένον θὰ τὸν στολίζει μὲ δάφναις, ὁ Πολιτικός μὲ ἐγκώμια, ὁ Ποιητής γυρμένος εἰς τὴν ἁρμονικότατην ταφόπετράν του θὰ γίνεται ποιητικώτερος τότε ἀνθοστεφανωμέναις οἱ Παρθέναις τῆς Ἑλλάδος, τὴν μαγευτικὴν ὠραιότητα τῶν ὁποίων ἒψαλεν ὁ πολυένδοξος συμπολὶτης μας Μπάιρον εἰς πολλὰ του ποιήματα, τότε τὰ ὠραία μας τέκνα, χωρίς πλέον νὰ φοβοῦνται νὰ μολυνθοῦν ἀπὸ τὰ ἁρπαχτικὰ χέρια τῶν τυράννων μας, θὰ σταίνουν χορὸν τριγύρω εἰς τὸν τάφον του, τραγουδώντας τὰ κάλλη τῆς γης μας, τὰ ὁποῖα μὲ τόσην χάριν καὶ ἀλήθειαν ὁ ποιητής τοῦ αἰῶνος μας ἒψαλεν.

Ἀλλὰ ποία ἰδέα λυπηρὴ μοῦ ἒρχεται τῶρα εἰς τὸν νοὺν; μὲ ἐπλάνεσεν ἡ φαντασία μου, ἐνόμισα ὃτι βλέπω ὃσα ἡ καρδία μου ἐπιθυμεῖ ὑπόθεσα εὐλογίαις Ἀρχιερέων, δαφνοστεφανώματα, ὓμνους, χορούς τριγύρω εἰς τὸν τάφον τοῦ εὐεργέτου τῆς Ἑλλάδος· ἀλλὰ ὁ τάφος αὐτὸς δὲν θέλει ἒχει ἐντὸς του τὰ πολύτιμα λείψανα αὐτοῦ τοῦ εὐεργέτου! ἂδειος θὰ μείνει ὁ τάφος! τὸ σῶμα του ὀλίγαις ἡμέραις ἀκόμη μένει εἰς τὸ πρόσωπον τῆς γῆς μας τῆς νέας Πατρίδος του! δὲν παραδίδεται εἰς ταῖς ἀγκάλαις της! μεταφέρεται εἰς τὴν γὴν, τὴν ὁποίαν ἐτίμησεν ἡ γέννησίς του!

Αἱ ἰδικαίς σου ἀγκᾶλες, ἀκριβή του καὶ πολυαγαπητή θυγάτερ, αἰ ἰδικαί σου θὰ τὸ δεχθοῦν, τὰ δάκρυα τὰ ἐδικὰ σου θὰ παρηγορήσουν τὸν σωματοφόρον τάφον του, καὶ τὰ δάκρυα τῶν ὀρφανῶν Ἑλλήνων θέλει χύνονται ἐπάνω εἰς τὴν θήκην τοῦ πολυτιμότατου πνεύμονός του καὶ ἐπάνω εἰς ὃλην τὴν γὴν τῆς Ἑλλάδος, ἐπειδὴ ὃλη ἡ γή τῆς Ἑλλάδος τοῦ εἶναι ὁ τάφος του· καθῶς εἰς ταὶς ὑστεριναίς στιγμαίς τῆς ζωῆς του, ἐσὲ, εἰς τὴν Ἑλλάδα εἶχεν εἰς τὴν καρδίαν του καὶ εἰς τὰ χείλη του, δίκαιον ἦταν καὶ ὓστερα ἀπὸ  τὸν θάνατόν του νὰ λάβῃ καὶ αὐτὴ μερίδιον ἀπὸ τὰ μεγαλοτίμητα λείψανά του. Ἡ πατρίδα του, τὸ Μεσολόγγι, σφιχταγκαλιάζει, ὡς σύμβολον τῆς ἀγάπης του τὸν πνεύμονά του, δέξου καὶ σὺ, γλυκύτατε καρπὲ τῆς καρδίας τοῦ ἀποθανόντος, δέξου τὸ πτῶμα του, τὴν καρδίαν του, τὰ ἐντόσθιά του· σοῦ τὰ ξεπροβοδεῖ ὃλη ἡ Ἑλλάς μαυροφορεμένη, ὃλη ἀπαρηγόρητη· σοῦ τὰ ξεπροβοδεῖ μὲ ὃλην τὴν ἐκκλησιαστικὴν, τὴν πολιτικὴν καὶ στρατιωτικὴν τιμὴν καὶ παράταξιν, καὶ μὲ ὃλον τὸ πλῆθος τῶν συμπολιτῶν του Μεσολογγιτῶν καὶ ὁμογενῶν του Ἑλλήνων· σοῦ τὰ ξεπροβοδεῖ στεφανωμένα μὲ τὴν εὐγνωμοσύνην της, παρηγορημένα μὲ τὰ δάκρυά της, συνωδευμένα μὲ τὰς θεοδέκτους εὐχὰς καὶ εὐλογίας τοῦ πανιερωτάτου Ἀρχιεπισκόπου μας, τοῦ ἀληθινοῦ ζηλωτοῦ τῆς ἐλευθερίας τοῦ γένους, Κυρίου Πορφυρίου, τοῦ φιλοπάτριδος ἁγίου ἐπισκόπου (Ρωγῶν) Κυρ. Ἰωσῆφ, καὶ ὃλου τοῦ κλήρου. Μάθε, εὐγενεστάτη κόρη, μάθε ὃτι στρατηγοί τὰ ἐβάσταξαν εἰς τοὺς ὢμους τους, καὶ τὰ ἒφεραν εἰς τὴν ἐκκλησίαν· χιλιᾶδες Ἓλληνες στρατιῶται ἐσκέπαζαν τὰ δεξιὰ καὶ ἀριστερὰ μέρη τοῦ δρόμου, ὃθεν τὰ ἐδιάβαιναν, καὶ τὰ στόματα τῶν τουφεκιῶν, ὃπου ἐκατέφαγαν τόσους καὶ τόσους τυράννους, ἦσαν ὃλα γυρμένα κατά τὴν γήν, ὡσὰν νὰ ἢθελαν νὰ πολεμήσουν τὴν γὴν, ὃπου τοὺς ἃρπαξε τὸν εἰλικρινὴ φίλο τους. Ὃλα αὐτὰ τὰ πλήθη τῶν στρατιωτῶν μὲ τὸ σπαθὶ τούτην τὴν στιγμὴν εἰς τὴν μέση, μὲ τὸ τουφέκι εἰς τὸν ὢμον, καὶ ἒτοιμα νὰ ἐκστρατεύσουν ἐναντίον τοῦ ἀσπὸνδου ἐχθροῦ τοῦ Χριστοῦ καὶ τοῦ ἀνθρώπου, περικυκλώνουν τὸ νεκρικὸν κρεββάτι, καὶ ὀρκίζονται νὰ μὴ λησμονήσουν ποτέ τὰς θυσίας τοῦ πατρὸς σου, καὶ ποτὲ νὰ μὴν ἀφήσουν νὰ πατηθῇ ἀπὸ  βάρβαρον καὶ τυραννικὸν ποδάρι ὁ τόπος εἰς τὸν ὁποῖον εὐρίσκονται ἀπομεινάρια του. Χιλιᾶδες στόματα χριστιανικὰ ἀνοίγονται αὐτὴν τὴν στιγμὴν, καὶ ὁ ναὸς τοῦ Ὑψίστου Θεοῦ τῶν Χριστιανῶν ἀναβοᾶ ὃλος ὓμνους, ὃλος ἰκεσίας, διὰ νὰ κατευοδωθοῦν τὰ σεβάσμια λείψανά του εἰς τὴν πατρικήν του γὴν, καὶ νὰ ἀναπαυθῇ ἡ ψυχή του ὃπου οἱ δίκαιοι ἀναπαύονται».

• Σπυρίδωνος Τρικούπη λόγοι ἐπικήδειοι καὶ ἐπινίκειοι ἐκφωνηθέντες εἰς ἐπήκοον τοῦ λαοῦ ἐπὶ τῆς Ἑλληνικῆς Ἐπαναστάσεως. Αίγινα, GR: Εθνικό Τυπογραφείο, 1829.

Σήμερα Συμπληρώνω Το Τριακοστό-Έκτο Έτος Μου

Του Λόρδου Μπάιρον

22α Ιανουαρίου 1824

Μεσολόγγι

Σήμερα συμπληρώνω το τριακοστό-έκτο έτος μου. –

§

Παγωμένη είναι η καρδιά μου από καιρό

Γιατί έπαψε καρδούλες να πυρώνει.

Όμως κι αν έπαψε καρδιές να βαλαντώνει

Διψά το πυρωμένο του έρωτα νερό.

§

Μαράθηκαν οι μέρες μου, κίτρινα φύλλα.

Λουλούδια της αγάπης και καρποί

Στον σκώληκα, στον σάρακα, σ’ανατριχίλα

θανατερή. Στης θλίψης την ντροπή.

§

Φωτιά τρυγάει τα κούφια σωθικά μου

Φαντάζουνε νησιά ηφαιστειογενή.

Μα η φλόγα της στα στήθια τα δικά μου

μια νεκρική πυρά. Μ’ αφήνει ημιθανή.

§

Ελπίδα, φόβο, της αγάπης το φαρμάκι

Να ξεχειλίζουν την καρδιά με πόνο,

δεν έχω εγώ, στις αλυσίδες λυώνω

δέσμιος σε κρυφό μεράκι.

§

Αλλά, μακριά από μένα! Όχι έτσι, μήτε εδώ

χαθείτε λογισμοί – όχι τώρα,

η δόξα ένα στεφάνι ήρθε η ώρα

στο μέτωπο να πλέξει πριν χαθώ.

§

Γύρω μου –δες!– σημαίες κυματίζουν

Στις λάμψεις των σπαθιών, η Ελλάδα, η δόξα.

Σπαρτιάτες γεννημένοι, μ’ ασπίδες και με τόξα

Το ίδιο ελεύθεροι, μαζί μας βηματίζουν.

§

Σήκω ψυχή μου! Η Ελλάδα σε προσμένει,

άγρυπνη, η Ελλάδα, πάντα! Ξύπνησε ψυχή.

Άκου στις φλέβες σου την ιαχή

του πατρικού σου αίματος, να υφαίνει.

§

Πάτα τα πάθη όταν σηκώνουνε κεφάλι

Ανάξια φύση του ανδρός!

Αδιάφορο αν χαμογελά ή αν κατσουφιάζει πάλι

η ομορφιά, ο κρυφός εχθρός.

§

Αν μετανιώνεις για την νιότη σου, προς τι η ζωή;

Της τίμιας θανής η γη, να την, εδώ, μπροστά σου:

Στης μάχης το πεδίο όρμα και στάσου

μέχρι την ύστερη πνοή.

§

Κοίταξε, ψάξε γύρω σου, τάφο για στρατιώτη.

Γύρεψέ τον, αν ζητήσεις θα τον βρεις.

Διάλεξε χώμα καλό κι απ’ την ζωή την πρώτη

Γείρε στην σιωπή ν’ αναπαυτείς.

§

Σ’ αυτή την κόλαση, δεν έχει άλλο να κάνεις.

Άσε τους στην παράκρουση, στην τρέλα.

Στου κακού τους την κατάρα άσ’ τους. Έλα!

Ο ουρανός τους δαιμονίζει. Έλα να πεθάνεις.

[Μετάφραση από την αγγλική]

Εικόνες

Ο Μπάιρον είχε γίνει διάσημος εν μια νυχτί μετά τη δημοσίευση του 1812 των δύο πρώτων ασμάτων του Προσκύνημα του Τσάιλντ Χάρολντ, ενός μακροσκελούς αφηγηματικού ποιήματος εμπνευσμένου από τη μεγάλη περιοδεία του στη Μεσόγειο το 1809-1811. Στο Β’ Άσμα, ο νεαρός Χάρολντ μεταφέρεται στην Ελλάδα, συγκινημένος από το κάλλος του παρελθόντος σε μια χώρα που είναι πλέον σκλαβωμένη στους Οθωμανούς. Ο Μπάιρον επισκέφθηκε την Αλβανία το 1809 στο πλαίσιο της περιοδείας του. Λάτρεψε τα παραδοσιακά κοστούμια που έβλεπε όταν έμενε στην κατοικία του Οθωμανού ηγεμόνα Αλή Πασά Τεπελενλή (1740-1822) στα Ιωάννινα, τότε σε αλβανική επικράτεια. Η Αλβανία είχε διαχρονικά βαθιές σχέσεις με τον Ελληνισμό. Ο Μπάιρον έγραψε σε μία επιστολή στη μητέρα του ότι η αλβανική φορεσιά ήταν «η πιο υπέροχη στον κόσμο» και αφού αγόρασε το παρόν δείγμα ανατολίτικου ύφους, το έστειλε στην οικία του στο Νιούστεντ. Όταν πόζαρε για αυτήν την προσωπογραφία του Τόμας Φίλιπς το 1813, σε ηλικία 25 ετών, φόρεσε αυτήν την αγαπημένη φορεσιά – ένα υφαντό μεταξωτό κεφαλόδεσμο, ένα κόκκινο βελούδινο και χρυσοποίκιλτο σακάκι, με έναν παρόμοια επεξεργασμένο μανδύα ριγμένο στο αριστερό του χέρι. Το φόντο φανερώνει μία μακρινή άποψη σε ένα τμήμα αρχαίου ελληνικού ναού σε ερείπια με τρεις όρθιους κίονες. Η προσωπογραφία παραπέμπει στα ταξίδια και το περιπετειώδες πνεύμα του Μπάιρον, όπως αποτυπώνεται στο καταιγιστικό φόντο, ενώ παρουσιάζει τη μορφή του με ένα πρόσωπο ήρεμου και σκεπτόμενου ποιητή.

Ο Δανός γλύπτης Μπέρτελ Τόρβαλντσεν θαυμάστηκε πολύ για το κάλλος της νεοκλασικής γλυπτικής του. Μετά τον θάνατο του Κανόβα, θεωρήθηκε ο εξέχων γλύπτης και μάλιστα, το εργαστήριό του στη Ρώμη ήταν ένας τόπος προσκυνήματος για τους πολυάριθμους θιασώτες του. Ο πιο επιφανής τέτοιος θιασώτης ήταν ο Τζορτζ Γκόρντον, 6ο Λόρδο Μπάιρον (1788-1824), η κορυφαία μορφή του βρετανικού ρομαντισμού. Είχε ποζάρει για μία μαρμάρινη προτομή από τον Τόρβαλντσεν στη Ρώμη το 1817. Η αρχική παραγγελία για τέτοια προσωπογραφία του Μπάιρον ζητήθηκε από τον φίλο του Τζον Χόμπχαουζ, 1ο Βαρόνο Μπρώτον (1786-1869). Οι συναντήσεις πραγματοποιήθηκαν στη Ρώμη μεταξύ 29 Απριλίου και 20 Μαΐου 1817. Ο Τόρβαλντσεν ανέφερε στον Χανς Κρίστιαν Άντερσεν πώς ο Μπάιρον πέλαβε ξαφνικά μία τραγική όψη όταν πόζαρε ως μοντέλο. Από αυτή τη πόζα ο Τόρβαλντσεν παρήγαγε ένα μποτσέτο (σκίτσο), το οποίο εν συνεχεία χρησιμοποιήθηκε ως πρότυπο για αντίγραφα. Η αρχική προτομή με ένα μεγάλο τμήμα του στήθους, περιλαμβανομένων των ώμων, με κλασική ένδυση και σε ένα κυκλικό βάθρο βρίσκεται στο Μουσείο Τόρβαλντσεν στην Κοπεγχάγη. Εννέα μαρμάρινα αντίγραφα περιλαμβάνονται στον κριτικό κατάλογο της προτομής του Τόρβαλντσεν, εκ των οποίων τα τέσσερα έχουν τη μορφή μίας μικρής ολόσωμης ερμαϊκής στήλης. Όλες οι προτομές φέρουν μία συνολική ομοιότητα με το πρωτότυπο, αλλά διαφέρουν ως προς το ύφος της κόμης, τα οποία στην πρώτη προτομή είναι χωρισμένη στο μέσον και πιο κοντή στα πλάγια. Εμφανίζεται στενά βασισμένη στο μποτσέτο του γλύπτη, το οποίο είχε ληφθεί από τις πόζες. Ο Μπάιρον έγραψε στον Τζον Μάρεϊ τον Ιούνιο του 1817, «Ο Τόρβαλτζεν (ούτως) μου φιλοτέχνησε μία προτομή στη Ρώμη για τον Κύριο Χομπχάουζ, η οποία θεωρείται πολύ καλή. Είναι ο καλύτερος μετά τον Κανόβα, και κάποιοι τον προτιμούν.» Αυτή η λευκή μαρμάρινη προτομή απεικονίζει τον ποιητή να κοιτάζει ευθέως μετωπικά, με κατσαρά μαλλιά χτενισμένα προς τα εμπρός. Η προτομή κληροδοτήθηκε στον βασιλέα Γεώργιο Ε’ το 1914 από τη Σάρλοτ, Λαίδη Ντόρτσεστερ, κόρη του Λόρδου Χόμπχαουζ, για τον οποίο φιλοτεχνήθηκε η προτομή.

Όντας ο μεγάλος θαυμαστής του Μπάιρον από τον καιρό του στο Τρίνιτι, ο Τζον Χόμπχαουζ, 1ος Βαρόνος Μπρώτον (1786-1869) ίδρυσε μία Επιτροπή Μνημείου Μπάιρον με γραμματέα τον Τζον Μάρεϊ Β’ (1778-1843) με σκοπό να αναθέσει ένα κατάλληλο μνήμα. Αναζητήθηκαν δημόσιες συνδρομές και μέχρι το 1829 είχε συγκεντρωθεί το ποσό των 1600 λιρών. Ο Χομπχάουζ πλησίασε τον Τόρβαλντσεν, ο οποίος δέχτηκε την ανάθεση με ενθουσιασμό. Η εργασία στα σχέδια ξεκίνησε το 1830 και στο μάρμαρο το 1831. Η μορφή αυτού του έργου διαδόθηκε από τις χαρακτικές παραστάσεις του. Ο βάρδος, ντυμένος με την τυπική του ρομαντική ενδυμασία, κάθεται στα συντρίμμια ενός ελληνικού ναού, με το αριστερό του πόδι ακουμπισμένο σε ένα θραύσμα πεσμένου δωρικού κίονα. Κρατά στο ένα χέρι το βιβλίο με την επιγραφή «Τσάιλντ Χάρολντ» και στο άλλο μία γραφίδα, η άκρη της οποίας αγγίζει στοχαστικά το πηγούνι, ενώ η κεφαλή του γυρίζει σκεφτικά μακριά. Η σύνθεση απεικονίζει μία στιγμή περισυλλογής και ηρεμίας, μία γαλήνια προσωπογραφία σε πλήρη αντίθεση με την έντονη και ταραχώδη ζωή που έζησε. Διακριτικά στη βάση του καθίσματός του υπάρχει ένα ανθρώπινο κρανίο, χαρακτηριστικό ρομαντικό εύρημα του μηνύματος «μεμέντο μόρι» (μνήσθητι αποθανείν). Παρά τη φήμη του Τόρβαλντσεν ως ταλαντούχου καλλιτέχνη, όταν αυτό το μεγαλοπρεπές λαξευμένο μαρμάρινο έργο του διαβόητου Λόρδου Μπάιρον παραγγέλθηκε από τους φίλους του ποιητή για το Αβαείο του Γουέστμινστερ, η άχαρη φήμη του Μπάιρον προηγήθηκε και απορρίφθηκε και τελικά κατέληξε στη βιβλιοθήκη Ρεν στο Κέιμπριτζ. Η εκλεπτυσμένη και ακριβής μέθοδος λάξευσης του Τόρβαλντσεν είναι εμφανής σε αυτό το έργο. Είναι ένα παράδειγμα προσωπογραφίας υπό την πιο κλασική έννοια.

Ο μνημειώδης Ανδριάντας Λόρδου Μπάιρον του 1881 στον Κήπο των Ηρώων του Μεσολογγίου είναι έργο του Γεωργίου Βιτάλη (1838-1901). Ο καλλιτέχνης αυτός, σπουδαίος γλύπτης του ελληνικού νεοκλασικισμού, ήταν σύγχρονος και συναγωνίστηκε καλλιτεχνικά τον Δημήτριο Φιλιππότη (1839-1919). Γεννήθηκε στην Τήνο, υιός λαϊκού τεχνίτη. Σπούδασε με υποτροφία στη Βασιλική Ακαδημία Καλών Τεχνών του Μονάχου με δάσκαλο τον Μαξ φον Βίντμαν (1812-1895) από το 1865 έως το 1870. Δημιούργησε αυτόν τον ανδριάντα από το 1872, όταν του ανέλαβε την ανάθεση, μέχρι το 1881, όταν αυτό το μνημείο αποκαλύφθηκε. Ο ποιητής στέκεται όρθιος και η κεφαλή του στρέφεται διαγωνίως σε μία κίνηση ονειροπόλησης. Είναι κομψά ντυμένος σε ύφος Άγγλου δανδή και στο αριστερό του χέρι κρατά μία τυλιγμένη περγαμηνή, προφανώς του ποιητικού έργου του. Είναι ένας ανδριάντας αισθητικής πληρότητας και τεχνικής τελειότητας.

Λόγω της λατρείας της για τον Λόρδο Μπάιρον, η Ελισάβετ, Αυτοκράτειρα της Αυστρίας (1837-1898) μετέφρασε στα γερμανικά πολλά ποιήματα του μεγάλου φιλέλληνα ποιητή. Αφού ταξίδεψε στο Μεσολόγγι για να επισκεφτεί τον τόπο όπου άφησε την τελευταία του πνοή, το 1888, εντυπωσιάστηκε τόσο από τον Ανδριάντα Μπάιρον του Βιτάλη που ανέθεσε στον ίδιο καλλιτέχνη να φτιάξει ένα νέο άγαλμά του που θα τοποθετηθεί στο Αχίλλειο, το χειμερινό της ανάκτορο, ως υπενθύμιση του φιλελληνισμού που μοιραζόταν μαζί του. Ο νέος αυτός ανδριάντας είναι μία γνήσια και πρωτότυπη δημιουργία, που απεικονίζει εύγλωττα τον ποιητή με απαράμιλλη τεχνική δεινότητα, υφολογική κομψότητα και ψυχογραφική δύναμη. Φτιαγμένο από λεπτόκοκκο λευκό μάρμαρο, απεικονίζει τον ποιητή να προσωποποιεί με ιδεαλιστικό νατουραλισμό την υψηλότερη στιγμή της πνευματικής δημιουργίας – την έμπνευση. Ο ποιητής κάθεται σε έναν νεοκλασικό θρόνο και ακουμπά το σώμα του στην πλάτη του. Το ένα χέρι στηρίζει την ελαφρώς λυγισμένη κεφαλή του, ενώ το άλλο κρατά τις σελίδες του χειρογράφου σταθερά στο τεντωμένο γόνατό του. Το σώμα του είναι καλυμμένο με μανδύα που αποκαλύπτει τα δαντελένια μανίκια και τον γιακά του και τα ψηλοτάκουνα παπούτσια. Όπισθεν της σύνθεσης, οι πλούσιες πτυχές του μανδύα ανοίγουν για να αποκαλύψουν κάτω από τον θρόνο τα βιβλία που εξέδωσε με σίγουρη αναφορά στα ποιήματα «Ο Γκιαούρης» (1813), «Η Νύφη της Αβύδου», (1813), «Ο Κουρσάρος» (1814), «Η Πολιορκία της Κορίνθου» (1816), «Προσκύνημα του Τσάιλντ Χάρολντ» (1816) και «Δον Ζουάν» (1819-1824).

Το γλυπτικό σύμπλεγμα Η Ελλάς στέφει τον Μπάιρον τοποθετήθηκε στο Ζάππειο της Αθήνας το 1896, παραμονές των πρώτων Ολυμπιακών Αγώνων, ως σύμβολο της οικουμενικότητας του ελληνικού πολιτισμού. Είναι έργο δύο Γάλλων καλλιτεχνών – του Ανρί Σαπού (1833-1891) ως σχεδιαστή και του Αλεξάντρ Φαλγκιέρ (1831-1900) ως γλύπτη. Η Ελλάδα με τη μορφή γυναίκας, στεφανώνει τον Μπάιρον με κλάδο φοίνικα, σύμβολο της αιωνιότητας, ως ένδειξη ευγνωμοσύνης για τις υπηρεσίες του προς αυτήν. Λεπτομερέστερα, τα βλέμματα των δύο μορφών συναντώνται με πάθος. Η συμβολική μορφή της Ελλάδας, αποδοσμένη σε μεγαλύτερη κλίμακα, με το δεξί της χέρι αγγίζει το στέρνο του φιλέλληνα. Αποδίδεται ημίγυμνη με εκτεθειμένα τα στήθη και τα πόδια, καθημένη στις φλόγες του Πολέμου της Ανεξαρτησίας. Φέρει έναν κεφαλόδεσμο, εν είδει μαφορίου, που φτάνει έως χαμηλά στην πλάτη, να καλύπτει τα μακριά μαλλιά της. Ο Μπάιρον εμφανίζεται ως νεαρός με περιποιημένη κόμμωση. Είναι πλήρως ενδεδυμένος με κομψά ευρωπαϊκά ενδύματα και μπότες. Στο αριστερό χέρι κρατά ένα τυλιγμένο χαρτί, σύμβολο της ποίησής του για την Ελλάδα, ενώ το δεξί χέρι απλώνεται αφοσιωμένα επάνω στα λυγισμένα γόνατα της Ελλάδας. Όπισθεν της σύνθεσης, η μισοξαπλωμένη γυμνή ανδρική μορφή συμβολίζει τον υπόδουλο Ελληνισμό.